Kosova

*

Të gjitha referencat ndaj Kosovës, qoftë territori, institucionet apo popullsia, në këtë tekst do të kuptohen në përputhje të plotë me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe pa paragjykuar statusin e Kosovës.

Standardet ndërkombëtare

Kodet e sjelljes dhe kodet e etikës të hartuara mirë ndihmojnë në përmbushjen e pritjeve në rritje nga publiku, drejtuesit e biznesit dhe shoqëria civile për transparencë më të madhe dhe integritet më të lartë në qeveri, dhe vendosin një barrë mbi qeveritë për të siguruar standarde të larta etike midis zyrtarëve publikë dhe përfaqësuesve të zgjedhur. Si të tilla, ato mund të mbështesin zhvillimin e besimit midis publikut dhe institucioneve qeveritare dhe zyrtarëve. Është e rëndësishme që kodet e sjelljes të zbatohen si për shërbyesit civilë ashtu edhe për zyrtarët e zgjedhur, dhe që të ofrohen trajnime dhe udhëzime për të siguruar të kuptuar të plotë të kodeve nga të gjithë zyrtarët publikë. Masat disiplinore dhe sanksionet duhet të përcaktohen qartë dhe të zbatohen në mënyrë të qëndrueshme në rast të mosrespektimit të kodeve.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me kodet e etikës dhe sjelljes profesionale:

• Rekomandimi për Kodet e Sjelljes për Zyrtarët Publikë dhe Kodi Evropian i Sjelljes për të gjithë Personat e Përfshirë në Qeverisjen Lokale dhe Rajonale i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës janë dokumente referimi për autoritetet lokale dhe rajonale në Evropë për sigurimin e integritetit politik.
• Udhëzimet për Etikën Publike të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës konsolidojnë në një dokument të vetëm parimet, standardet dhe rekomandimet kryesore të Këshillit të Evropës në këtë fushë, duke mbuluar të gjitha kategoritë e zyrtarëve publikë, qofshin ata të zgjedhur, të emëruar apo të punësuar. Ato plotësohen me Udhëzues mbi Etikën Publike: Hapa praktikë për zbatimin e etikës publike në organizatat publike, një dokument i gjallë i cili ofron raste studimore dhe shembuj nga shtetet anëtare të Këshillit të Evropës.
• Rekomandimi i OBZHE-së për Integritetin Publik zhvendos fokusin nga politikat ad hoc të integritetit në një qasje të varur nga konteksti, të sjelljes, të bazuar në rrezik, me theks në kultivimin e një kulture integriteti në të gjithë shoqërinë.
• Dokumenti i Transparency International për Zbatimin e Standardeve të Etikës Efektive në Qeverisje dhe Shërbimin Civil ofron mekanizma praktikë për institucionalizimin e standardeve të larta të integritetit etik për zyrtarët e zgjedhur dhe shërbyesit civilë.

Konteksti i brendshëm

Aktualisht, Kosova* nuk ka një kod të përgjithshëm të etikës dhe sjelljes që do të rregullonte sjelljen e zyrtarëve publikë. Sidoqoftë, ekziston një kornizë ligjore e përbërë nga Ligji për Shërbimin Civil dhe Rregullorja për Kodin e Mirësjelljes në Shërbimin Civil qëllimi i të cilave është rregullimi i atyre sjelljeve. Duke pasur parasysh rëndësinë e këtyre kodeve, çdo institucion dhe organ publik në Kosovë* ka nxjerrë kodin e vet të etikës dhe sjelljes. Respektimi i këtyre kodeve është shumë i rëndësishëm për qytetarët që të marrin shërbimet publike në mënyrën më të mirë të mundshme, dhe të rrisin transparencën dhe llogaridhënien e administratës publike në Kosovë*. Për më tepër, këto kode në mënyrë të natyrshme rrisin profesionalizmin e administratës publike dhe ndërtojnë besimin e qytetarëve në punën e administratës publike. Për më tepër, korniza ligjore në Kosovë* parashikon që Agjencia Kundër Korrupsionit të marrë pjesë dhe të ofrojë këshilla për hartimin e kodeve të etikës në sektorin publik dhe privat.

Legjislacioni

Kreu i 7^-të i Ligjit për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës* parashikon Parimet dhe Kushtet e Sjelljes Profesionale të Nëpunësve Civilë. Megjithatë, duke pasur parasysh rëndësinë e sjelljes dhe etikës profesionale në administratën publike, Kosova* ka nxjerrë Rregulloren për Kodin e Mirësjelljes në Shërbimin Civil. Kjo rregullore synon të përcaktojë rregullat e mirësjelljes së të gjithë nëpunësve civilë në Kosovë* dhe të rrisë ndërgjegjësimin publik për sjelljen që duhet të kenë nëpunësit civilë gjatë ushtrimit të detyrave të tyre. Kjo rregullore përcakton parimet themelore që duhet të respektohen nga nëpunësit civil gjatë ofrimit të shërbimeve publike. Gjegjësisht, ata duhet t'iu përmbahen parimeve të ligjshmërisë, jodiskriminimit, detyrimit për t'iu përgjigjur kërkesave, efektshmërisë dhe efikasitetit, përgjegjësisë, paanësisë dhe pavarësisë profesionale, transparencës, shmangies së konfliktit të interesit dhe mundësive të barabarta për komunitetet dhe gjinitë. Shkelja e rregullave dhe parimeve të përcaktuara në këtë Rregullore bëhet shkak për marrjen e masave disiplinore ndaj zyrtarit publik në pajtim me legjislacionin në fuqi.

Udhëzimet

Përveç Ligjit për Shërbimin Civil dhe Rregullores për Kodin e Mirësjelljes në Shërbimin Civil, organet dhe institucionet publike në Kosovë* kanë nxjerrë kodet ose rregulloret e tyre të sjelljes dhe etikës. Për shembull, Kuvendi i Kosovës* ka nxjerrë Kodin e Mirësjelljes së anëtarëve të Kuvendit. Këshilli Gjyqësor i Kosovës* ka miratuar gjithashtu Kodin e Etikës Profesionale për Gjyqtarë, i cili synon të rregullojë rregullat dhe sjelljen e gjyqtarëve në Kosovë*. Gjykata Kushtetuese ka miratuar edhe Kodin e Mirësjelljes për Gjyqtarë me parime për të udhëhequr dhe rregulluar sjelljen e tyre. Këshilli Prokurorial ka nxjerrë Kodin e Etikës dhe Sjelljes Profesionale për Prokurorë. Në nivelin lokal të qeverisjes, secila komunë ka nxjerrë kod etik që rregullon sjelljen e zyrtarëve të vet. Përkundër një kornize të fortë ligjor që rregullon sjelljen e shërbyesve civilë, mungojnë të dhënat për zbatimin e tyre real dhe mekanizmat institucionalë që sigurojnë zbatimin e tyre.

Bazuar në Ligjin për Përgjegjësinë Disiplinore të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve, kur një gjyqtar ose prokuror nuk vepron në përputhje me Kodin e Sjelljes, ai veprim konsiderohet shkelje e detyrave të gjyqtarëve. Në ato situata, gjyqtari kryen shkelje disiplinore. Procedurat disiplinore zhvillohen para Këshillit Gjyqësor të Kosovës* ose Këshillit Prokurorial të Kosovës.

Standardet ndërkombëtare

Për të siguruar besimin në mekanizmat, autoritetet lokale duhet të përpiqen të marrin në konsideratë dhe zgjidhin çdo ankesë menjëherë dhe në mënyrë gjithëpërfshirëse. Mekanizmat e ankesave mund të bëhen më të qasshme duke aplikuar një qasje one-stop-shop (pikë për të gjitha shërbimet) në mënyrë që qytetarët të mos kenë nevojë të kërkojnë në zyra dhe uebsajte të ndryshme.

Nëse qeveria ndërmerr një qasje proaktive për të parandaluar përsëritjen e shkaqeve të ngjashme për ankesa, mekanizmat e ankesave gjithashtu mund të ndihmojnë qeveritë të identifikojnë qasje të reja në ofrimin e shërbimeve dhe të rrisin pjesëmarrjen e qytetarëve. Për këtë qëllim, mekanizmat e ankesave duhet të kombinohen me vlerësimet periodike të ofrimit të shërbimeve, duke përfshirë përdorimin e sondazheve të opinionit publik dhe shkëmbimin e përvojës dhe mjeteve me autoritetet e tjera lokale për të inkurajuar miratimin më të gjerë të praktikave të mira dhe mjeteve të provuara.

Nuk ka standarde specifike ndërkombëtare për mekanizmat e ankesave në lidhje me shërbimet publike. Megjithatë, mekanizmat dhe procedurat për përgjigjen ndaj ankesave përfshihen në një garanci ligjore ndërkombëtare për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal, dhe ka një numër udhëzimesh dhe doracakësh të dobishëm të shoqërisë civile. Shih për shembull:

• Protokolli shtesë i Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal (CETS Nr. 207) ofron garanci ligjore ndërkombëtare për këtë të drejtë, përfshirë krijimin e mekanizmave dhe procedurave për trajtimin dhe reagimin ndaj ankesave dhe sugjerimeve të qytetarëve.
•  Mekanizmat e Ankesave e Transparency International: Udhëzuesi Referues për Praktikë të Mirë përcakton parimet udhëzuese dhe praktikat e mira për krijimin dhe zbatimin e mekanizmave të ankesave që ofrojnë kanale të sigurta për qytetarët për të paralajmëruar një institucion publik ose privat për çdo rrezik apo rast korrupsioni.
• Doracak i Mekanizmit të Ankesave i Këshillit Danez për Refugjatë përshkruan se si të ngrihet dhe menaxhohet një mekanizëm ankesash.
• Vështrimi i Përgjithshëm i OJQ-së World Vision - Mekanizmat e Ankesave të Komunitetit, me një pasqyrë të mekanizmave dhe mjeteve të përdorura nga agjencitë e zhvillimit për të marrë ankesa.

Konteksti i brendshëm

Në Kosovë*, e drejta për të apeluar dhe për të përdorur mjete juridike është e drejtë kushtetuese që rregullohet me Kushtetutën e Kosovës*. Përdorimi i mjeteve juridike rregullohet sipas Ligjit për Procedurën e Përgjithshme Administrative, i cili u mundëson qytetarëve të Kosovës* të "vënë në dyshim" aktet administrative për të cilat ata mendojnë se shkelin të drejtat dhe interesat e tyre ligjore. Megjithatë, qytetarët përballen me sfidë në ushtrimin e të drejtave të tyre dhe përdorimin e këtyre mekanizmave në praktikë për shkak të zgjatjes së procedurave gjyqësore.

Kushtetuta e Kosovës* e themelon Avokatin e Popullit si një institucion të pavarur. Roli i tij është të mbikëqyrë dhe mbrojë të drejtat dhe liritë e individëve nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe të parregullta të autoriteteve publike. Kompetencat dhe përgjegjësitë e Avokatit të Popullit rregullohen me Ligjin për Avokatin e Popullit. Rëndësia e Avokatit të Popullit mbetet shumë e lartë për faktin se shumë qytetarë i drejtohen këtij institucioni të pavarur për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të tyre ligjore kur mjetet e tjera rezultojnë të pasuksesshme.

Një mekanizëm tjetër i rëndësishëm në dispozicion të qytetarëve për t'u ankuar dhe adresuar çështjet e tyre është Komisioni për të Drejtat e Njeriut, Barazinë Gjinore, Personat e Pagjetur dhe Peticionet brenda Kuvendit të Kosovës*. Fushëveprimi i këtij komisioni përfshin bashkëpunimin me Avokatin e Popullit dhe shqyrtimin e peticioneve që i drejtohen Kuvendit. Në këtë mënyrë, çdo peticion fillimisht shqyrtohet dhe analizohet nga ky komision. Jo më vonë se dy javë pas datës së marrjes së peticionit, kryetari i komisionit ia paraqet atë komisionit, duke propozuar në të njëjtën kohë mënyrën e zgjidhjes ligjore ose refuzimin e peticionit në fjalë. Nëse komisioni e sheh të përshtatshme, zgjidhja e çështjes mund të autorizojë kryetarin e komisionit që të paraqesë një deklaratë në seancën plenare të Kuvendit.

Legjislacioni

Në Kosovë*, përdorimi i mekanizmave të ankesave rregullohet me Ligjin për Procedurën e Përgjithshme Administrative. Ky ligj synon të mbrojë të drejtat dhe interesat ligjore të njerëzve kur autoritetet publike ofrojnë shërbime me interes publik. Ai është i zbatueshëm sa herë që një organ publik, gjatë ushtrimit të autoritetit të tij publik, nxjerr një vendim për të drejtat, detyrimet ose interesin legjitim të një personi, lidh një kontratë administrative ose ushtron kompetencat e tij përmes veprimeve të tjera administrative.

Ky ligj parashikon këto forma të mjeteve juridike: apelimin administrativ, kundërshtimin administrativ dhe rihapjen e procedurave. Në Kapitullin e tij të 2^-të, ky ligj rregullon tërë procedurën e ankesave administrative. Ai përcakton rregullat e përgjithshme për paraqitjen e një ankese kundër akteve administrative dhe kushtet që një ankesë duhet të plotësojë në mënyrë që të jetë e lejueshme. Kapitulli 3 rregullon kundërshtimin administrativ, i cili duhet të parashtrohet kundër një akti real apo kundër moskryerjes të një akti real të kërkuar nga pala. Së fundi, Kapitulli 4 i referohet rihapjes së një procedure, në raste të caktuara, nëse pala nuk ka paraqitur një ankesë brenda afatit të përcaktuar me ligj.

Udhëzimet

Që nga fillimi i vitit 2021, nuk ka udhëzime kombëtare ose lokale për mekanizmat e ankesave. Një arsye e mundshme për mungesën e udhëzimeve të tilla është sepse Ligji për Procedurën e Përgjithshme Administrative rregullon në detaje procedurën për paraqitjen dhe menaxhimin e ankesave.

Standardet ndërkombëtare

Mekanizmat e zgjidhjes shërbejnë si shërbim i vijës së parë që do të përdoret nga qytetarët për të zgjidhur në mënyrë efektive ankesat. Për më tepër, shoqëritë tregtare mund të përdorin MZA-të për të zbutur rreziqet në veprimtaritë e tyre afariste dhe MZA-të mund të bëhen mekanizëm i shpejtë dhe efektiv për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve pa veprim ligjor.

Mekanizmat efektivë të zgjidhjes mund të shërbejnë për të identifikuar modelet e korrupsionit dhe keqpërdorimit, si dhe për të krijuar politika të parandalimit të korrupsionit. Për të siguruar qasje më të madhe, është e rëndësishme të rrisni ndërgjegjësimin e publikut në lidhje me MZA-të dhe të siguroni këshilla falas për qytetarët mbi formulimin e kërkesave të ankesave dhe si të veprojnë kur kërkojnë zgjidhje.

Standardet për mekanizmat e zgjidhjes së ankesave janë vendosur kryesisht nga organizatat ndërkombëtare të tilla si Banka Botërore, Banka Aziatike për Zhvillim (BAZh), Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OBZHE), Programi i Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) dhe Komisioni Evropian. Këto standarde kryesisht lidhen me përcaktimin e kornizës ligjore për mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve. Këto standarde paraqiten në udhëzimet e mëposhtme:

Konteksti i brendshëm

Mekanizmat e kompensimit janë një nga mjetet e përdorura për të siguruar llogaridhënien nga organet publike ndaj qytetarëve të tij. Gjithashtu të referuara si "mekanizma të zgjidhjes së ankesave, kërkohen në ato situata kur një organ publik miraton një akt që ndikon negativisht në të drejtat e qytetarëve në ndonjë formë. Kosova* nuk ka një ligj aktual që rregullon mekanizmat e kompensimit ose procedurën e tyre. Megjithatë, rastet në të cilat një akt administrativ i një organi publik i shkakton dëm të drejtpërdrejtë ose të tërthortë një personi, parashikohen në Ligjin për Konfliktet Administrative. Ky ligj rregullon kompetencat, përbërjen e gjykatës dhe rregullat e procedurës kur vendoset për ligjshmërinë e akteve administrative. Sipas nenit 18, paditësi në konfliktin administrativ mund të jetë personi fizik, personi juridik, Avokati i Popullit, shoqatat dhe organizatat e tjera, të cilat veprojnë në mbrojtje të interesit publik. Në të gjitha këto raste, palët e dëmtuara mund të paraqesin ankesë në gjykatën kompetente, dhe gjithashtu mund të kërkojnë rishikim të jashtëzakonshëm të vendimit ligjor në Gjykatën Supreme të Kosovës*.

Që nga viti 2021, në Kosovë* nuk ka gjykatë administrative që do të trajtonte në mënyrë specifike konfliktet administrative. Sidoqoftë, brenda Gjykatës Themelore të Prishtinës, Departamenti për Çështje Administrative është kompetent për t'u marrë me konfliktet administrative nga e gjithë Kosova* Ky departament gjykon dhe vendos në shkallë të parë për konfliktet administrative bazuar në paditë e ngritura kundër akteve administrative përfundimtare dhe çështje të tjera të përcaktuara me Ligjin për Konfliktet Administrative. Për shkak të faktit se ekziston vetëm një departament për tërë territorin e Kosovës*, e bën të vështirë për qytetarët që të adresojnë çështjet e tyre. Qasja në këtë departament nuk është e lehtë dhe udhëtimi nga pjesë të ndryshme të Kosovës* për të paraqitur ankesë nuk është gjithmonë racionale dhe e realizueshme për shumë qytetarë. Kjo ka bërë që një numër qytetarësh të mos i trajtojnë çështjet e tyre dhe të mos marrin kompensim për dëmin e tyre.

Legjislacioni

Kompensimi i dëmeve rregullohet me Ligjin për Konfliktet Administrative. Ligji rregullon konfliktin administrativ para gjykatës në rastet kur njëra palë ngre padi kundër një akti administrativ. Ky ligj thotë se konflikti administrativ fillon me një aktakuzë ose padi. Ky ligj u jep palëve të dëmtuara të drejtën të kërkojnë kompensimin e dëmeve që janë shkaktuar nga ekzekutimi i aktit administrativ. Përveç kompensimit të dëmeve, paditësi ka të drejtë të kërkojë kthimin e tij.

Udhëzimet

Edhe pse aktualisht nuk ka udhëzime që rregullojnë mekanizmat e kompensimit në Kosovë*, institucioni i tij mund të fillojë të përdorë praktikat më të mira ndërkombëtare. Sipas Transparency International "Mekanizmat e Ankesave - Udhëzues Referimi për Praktikat e Mira" mekanizmat efektiv të ankesave janë një mjet kyç për të identifikuar dhe parandaluar korrupsionin dhe keqpërdorimet e tjera. Sa më shpejt që institucionet e Kosovës* të kompletojnë një mekanizëm efektiv të ankesave, aq më i fortë është potenciali për të forcuar kredibilitetin dhe reputacionin e tyre.

Standardet ndërkombëtare

Shumica e sinjalizuesve ngrenë shqetësimet e tyre brendapërbrenda ose pranë autoriteteve rregullative ose të zbatimit të ligjit në vend që të sinjalizojnë në publik. Mbrojtja e sinjalizuesve dhe një kulturë organizative që i jep përparësi transparencës dhe dialogut, shërben për të promovuar llogaridhënien, ndërton besimin në integritetin e qeverisë dhe inkurajon raportimin e sjelljeve të pahijshme dhe korrupsionit. Mbrojtja e sinjalizuesve mund të motivojë punonjësit të raportojnë keqbërjet pa frikën për hakmarrje, dhe nxit transparencën dhe besimin brenda një organizate si dhe ndaj qytetarëve se etika respektohet dhe sjellja e keqe zbulohet dhe korrigjohet.

Të drejtat e sinjalizuesve mund të forcohen duke përcaktuar procese të qarta dhe duke siguruar kanale të sigurta konfidenciale për zbulimin. Mjetet juridike të qarta, përfshirë dënimet, për të kompensuar për hakmarrjet ndaj sinjalizuesve duhet të prezantohen dhe të zbatohen vazhdimisht. Trajnimi i stafit të burimeve njerëzore në qeverisjen lokale dhe agjencitë qeveritare duhet të plotësohet me ndërgjegjësimin e publikut në mënyrë që qytetarët dhe punonjësit e qeverisë të kuptojnë si rezultatet pozitive nga sinjalizimi sa i përket vlerës së qëndrueshme për para, besimit në autoritetet publike, dhe cilësisë së shërbimeve.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me mbrojtjen e sinjalizuesve:

• Krijimi i mekanizmave gjithëpërfshirës dhe efektivë për të mbrojtur ata që shpërndajnë informacion në interes të publikut është një rekomandim i Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe Këshillit të Evropës, si dhe Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OBZHE).

Konteksti i brendshëm

Në Kosovë*, korniza ligjore që rregullon mbrojtjen e sinjalizuesve është e përcaktuar mirë dhe është në përputhje të gjerë me standardet ndërkombëtare. Në vitin 2018, Kosova* miratoi një ligj të ri që rregullon mbrojtjen e sinjalizuesve. Këshilli i Evropës ka treguar një mbështetje të vazhdueshme për institucionet e Kosovës* në fushën e sinjalizimit dhe hartimin e këtij ligji të ri. Ligji i ri për Mbrojtjen e Sinjalizuesve është rezultat i drejtpërdrejtë i Këshillit të Evropës Projekti kundër Krimit Ekonomik (PECK II). Ai zgjeron kornizën e mbrojtjes së sinjalizuesve për të mbuluar si sektorin publik ashtu edhe atë privat. Ai përfshin një qasje me tri nivele siç parashikohet nga standardet e Këshillit të Evropës dhe ofron procedura të qarta për mbrojtjen e sinjalizuesve.

Përkundër faktit se Ligji i Kosovës* për Mbrojtjen e Sinjalizuesve shihet si ligji më i avancuar në rajon, atij i mungon zbatimi i duhur. Edhe pse zyrtarët janë emëruar në mbi 175 institucione publike për të trajtuar ankesat e sinjalizuesve, mekanizmat e sinjalizimit dhe kërkesat për mbrojtje duhet të forcohen. Lidhur me këtë çështje, Këshilli i Evropës mbajti një takim në tetor 2020 me përfaqësuesit e organizatave të shoqërisë civile (OSHC) aktive në fushën e mbrojtjes së sinjalizuesve. Ky takim kishte për qëllim zhvillimin e partneriteteve strategjike me sektorin e OSHC-ve për të mbështetur krijimin e një mekanizmi funksional të sinjalizimit në Kosovë*.

Sinjalizuesit në Kosovë* jo vetëm që nuk u mbrojtën, por u ndëshkuan për raportimin e tyre. Murat Mehmeti ishte udhëheqës i ekipit të Njësisë së Hetimeve Tatimore të Kosovës* në kuadër të Administratës Tatimore të Kosovës*. Një nga hetimet e tij tregoi se para vitit 2012, mbi 300 biznese kosovare kërkuan zbritje të tatimeve duke regjistruar fatura të rreme të lëshuara nga kompanitë fantome. Mehmeti pohon se mashtrimi tatimor arrin "një shkallë industriale", dhe i ka kushtuar buxhetit të Kosovës* miliona euro. Ai vendosi ta raportojë çështjen në platformën kundër korrupsionit Kallxo dhe të zbulojë skemën në programin televiziv të BIRN "Jeta në Kosovë". Mehmeti ngriti akuza penale kundër kompanive në Prokurorinë Speciale të Kosovës, e cila nga ana e saj filloi një hetim të vetin. Për shkak të raportimit të tij, ai u kërcënua dhe u transferua nga puna e tij.

Legjislacioni

Që nga viti 2019, Kosova* rregullon sinjalizimin me Ligjin për Mbrojtjen e Sinjalizuesve. Qëllimi i këtij ligji është të mundësojë sinjalizimin e shkeljeve që mund të ndodhin në sektorin publik dhe privat, si dhe të sigurojë mbrojtjen e atyre sinjalizuesve. Ky ligj e përkufizon sinjalizuesin si “person i cili raporton ose shpalos informacione për një kërcënim ose cenim të interesit publik në kontekstin e marrëdhënies së vet të punës në sektorin publik ose privat. Ky ligj përcakton rregullat dhe procedurat për sinjalizimin, të drejtat e sinjalizuesve dhe detyrimet e institucioneve publike dhe subjekteve private në lidhje me sinjalizimin.

Udhëzimet

Ligji për Mbrojtjen e Sinjalizuesve përcakton se Qeveria e Kosovës*, me propozimin e Ministrisë së Drejtësisë, duhet të nxjerrë një akt nënligjor brenda gjashtë muajve nga data e hyrjes në fuqi të këtij ligji (i cili daton nga 23 nëntori 2018) për të përcaktuar procedurën për marrjen dhe trajtimin e rasteve të sinjalizimit. Pavarësisht nga kjo dispozitë, Qeveria ende nuk ka miratuar ndonjë akt nën-normativ.

Neni 17 gjithashtu cakton obligimet për punëdhënësin, përkatësisht:

• Punëdhënësi publik i cili ka më shumë se 15 të punësuar, dhe punëdhënësi privat, i cili ka më shumë se 50 të punësuar janë të obliguar të caktojnë zyrtarin përgjegjës, si dhe të përcaktojnë dhe publikojnë procedurat e brendshme për marrjen dhe trajtimin e ankesave të sinjalizuesve.
• Punëdhënësi është i obliguar të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme në lidhje me sinjalizimin, përfshirë mbrojtjen e dokumentacionit dhe provave lidhur me sinjalizimin nga zhdukja, fshehja, ndryshimi, falsifikimi dhe veprime të tjera, të cilat synojnë dëmtimin ose asgjësimin e tyre.
• Punëdhënësi është i obliguar të mbrojë sinjalizuesin nga çdo veprim i dëmshëm dhe të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme për të ndërprerë veprimin e dëmshëm si dhe të largojë çdo pasojë të një veprimi të dëmshëm.

Projekti i Bashkimit Evropian / Këshillit të Evropës kundër Krimit Ekonomik në Kosovë* (PECK II), publikoi Doracakun për Mbrojtjen e Sinjalizuesve, i cili ofron udhëzime praktike si për institucionet ashtu edhe për sinjalizuesit e mundshëm për raportimin e shkeljeve dhe procesimin e ankesave.

Standardet ndërkombëtare

Kërkesat për zbulim mund të ndërtojnë besimin e qytetarëve në transparencën dhe integritetin e vendimmarrjes lokale. Ato gjithashtu ndihmojnë zyrtarët publikë që të kenë informacion të përditësuar rregullisht që parandalon konfliktin e interesit që lind midis punonjësve. Zbulimi i pasurive financiare siguron gjithashtu informacione të rëndësishme për të ndihmuar në sqarimin nëse zyrtarët e zgjedhur ose shërbyesit civilë nuk kanë pasuri që është disproporcionale me të ardhurat e tyre, ose duke i mbrojtur ata nga akuzat e rreme ose duke shërbyer si dëshmi në rastin e pasurimit të dyshuar të paligjshëm.

Ofrimi i shërbimeve në nivelin e qeverisjes lokale, qofshin ato ndërtim ose tenderim i shërbimeve të menaxhimit të mbeturinave, shpesh i nënshtrohet konfliktit të interesit për shkak të afërsisë së ndërmarrësve lokalë me zyrtarët qeveritarë.  Besimi i publikut dhe biznesit se konkurrenca për tenderët e pushtetit lokal, për shembull, është e hapur për të gjithë pa diskriminim do të jetë shumë më i madh nëse zyrtarët e zgjedhur dhe shërbyesit civilë të përfshirë në hartimin e tenderëve dhe vlerësimin e paraqitjeve të tenderëve kanë përfunduar deklarimet e pasurisë dhe interesat (përfshirë anëtarët e ngushtë të familjes).

Është e rëndësishme që institucioneve përgjegjëse për mbledhjen dhe monitorimin e deklarimeve t'u sigurohet mbrojtje kundër ndërhyrjeve politike ose të tjera në punën e tyre, për shembull përmes mbikëqyrjes nga komitetet e pavarura të etikës. Gjithashtu, zyrtarëve të qeverisjes lokale duhet t'u sigurohet udhëzim i qartë se çfarë të deklarohet, si dhe legjislacioni mbizotërues kundër korrupsionit. Një sistem i zbatuar mirë dhe i përditësuar rregullisht dhe i monitoruar rregullisht i deklarimit të pasurisë mund të plotësojë punën e një shërbimi efektiv prokurorial.

Shpalosja e informacionit është një element i rëndësishëm në konventat dhe standardet kundër korrupsionit të listuara diku tjetër në këtë doracak. Me rëndësi të veçantë janë:

• Rekomandimi për Kodet e Sjelljes për Zyrtarët Publikë dhe Kodi Evropian i Sjelljes për të gjithë Personat e Përfshirë në Qeverisjen Lokale dhe Rajonale i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës kërkojnë që interesat private të deklarohen, të bëhen publike dhe të monitorohen.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për Konfliktet e Interesit në nivel lokal dhe rajonal u bëjnë thirrje autoriteteve lokale dhe rajonale që të promovojnë zbulimin proaktiv të deklarimeve të interesit para kërkesës publike dhe të sigurojnë që politikat e zbulimit të shoqërohen me masa të përshtatshme për zgjidhjen e konfliktit të interesit.
• Menaxhimi i konfliktit të interesit në shërbimin publik i OBZHE-së: Udhëzimet dhe përvojat e vendit siguron instrumente praktike për modernizimin e politikave të konfliktit të interesit.
• Deklarimet e Pasurisë së Zyrtarëve Publikë e OBZHE-së: Mjet për të parandaluar korrupsionin identifikon elementet kryesore të sistemeve të deklarimit të pasurisë.
• Konsultimi, pjesëmarrja dhe zbulimi i informacionit, Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim / Banka Botërore

Konteksti i brendshëm

Deklarimi i pasurisë, pronës dhe dhuratave është një metodë për të luftuar korrupsionin. Për më tepër, deklarimi i pasurisë është një mjet jetik për të siguruar transparencën dhe për të luftuar korrupsionin dhe për të mundësuar më tej kontrollin e prejardhjes së pronës. Që nga janari 2013, mosdeklarimi i pasurisë njihet si vepër penale. Ndjekja e duhur e mosdeklarimit të pasurisë është jashtëzakonisht e rëndësishme në luftimin e korrupsionit në Kosovë*. Për herë të parë në vitin 2010, Kosova* miratoi një ligj që rregullon këtë çështje dhe që atëherë Kosova* po punon në krijimin e një kulture për rëndësinë e shpalosjes së informacionit. Në vitin 2019, pothuajse 99% e zyrtarëve publikë dorëzuan deklaratat e tyre vjetore të pasurisë në kohë. Pavarësisht nga kjo përqindje e lartë, 62 raste u hetuan për deklarim të rremë dhe 60 raste të tjera për parregullsi të zbuluara në deklarimet e pasurisë.

Legjislacioni

Ligji për Deklarimin, Prejardhjen dhe Kontrollin e Pasurisë të Zyrtarëve të Lartë Publikë dhe Deklarimin, Prejardhjen dhe Kontrollin e Dhuratave për të Gjithë Personat Zyrtarë rregullon detyrimin dhe procedurën e deklarimit të pasurisë dhe dhuratave të zyrtarëve publikë. Ky ligj detyron zyrtarët publikë të deklarojnë pasuritë, të ardhurat dhe dhuratat e tyre, përfshirë prejardhjen e tyre, në Agjencinë Kundër Korrupsionit. Kjo deklaratë mund të bëhet me marrjen e detyrës, si deklaratë e rregullt vjetore, me kërkesë të Agjencisë Kundër Korrupsionit dhe pas përfundimit ose shkarkimit nga detyra. Të gjitha deklaratat i dërgohen Agjencisë Kundër Korrupsionit. Ligji për Deklarimin dhe Ligji për Agjencinë Kundër Korrupsionit e cakton këtë agjenci si autoritetin e vetëm kompetent për mirëmbajtjen, regjistrimin dhe administrimin e këtyre deklaratave.

Neni 17 parashikon sanksione për këdo që shkel detyrimet e përcaktuara në këtë ligj dhe nuk deklaron pasuritë dhe pronën e tij brenda afatit ligjor. Nëse këto shkelje nuk janë vepra penale, atëherë zyrtarët publikë bëjnë një kundërvajtje dhe ndëshkohen me një gjobë në varësi të shkeljes së kryer. Përveç gjobave, mund të vendosen masa të tjera mbrojtëse, të tilla si ndalimi i ushtrimit të funksionit publik deri në 1 vit. Në rastet kur shkeljet e dispozitave përbëjnë vepër penale, atëherë Agjencia Kundër Korrupsionit paraqet kallëzim penal. Në situatat kur mosdeklarimi përbën vepër penale, neni 430 i Kodit Penal të Kosovës* do të jetë i zbatueshëm. Ky nen sanksionon deklarimet e rreme si vepër penale gjithashtu. Përveç gjobës, burgimi dhe konfiskimi i pasurisë do të shqiptohen si dënime.

Udhëzimet

Aktualisht nuk ka një udhëzues specifik për deklarimin e pasurive dhe dhuratave. Megjithatë, vetë Ligji jep udhëzime dhe shpjegime se çfarë duhet deklaruar dhe kur duhet bërë. Agjencia Kundër Korrupsionit përgatit forma në rastet e deklarimit të cilat janë të qasshme në internet për këdo që kërkohet të plotësojë një deklaratë (www.akk-ks.org/deklarimi_i_pasuris/). Ndërsa deklarata e pasurisë mbulon të gjitha llojet e konsiderueshme të të ardhurave dhe pasurive të zyrtarëve dhe formularët e deklaratës mundësojnë krahasime vit pas viti të pozitës financiare të zyrtarëve, Agjencisë Kundër Korrupsionit i mungon fuqia punëtore, ekspertiza, kapaciteti teknik dhe autoriteti ligjor për një mbikëqyrje kuptimplote.

Standardet ndërkombëtare

Qasja në informacion mbështet llogaridhënien, mbikëqyrjen e qeverisë dhe monitorimin e korrupsionit. Ajo është edhe kritike ndaj pjesëmarrjes së qytetarëve të informuar në vendimmarrje, dhe për këtë arsye është themelore për funksionimin efektiv të demokracive. Qasja e lirë në informacion fuqizon shoqërinë civile për të monitoruar dhe kontrolluar veprimet e autoriteteve lokale, ajo shërben për të parandaluar abuzimin e pushtetit nga zyrtarët publikë dhe siguron të dhëna për debat publik të informuar.

Publikimi proaktiv i sasisë maksimale të informacionit në formatet më të qasshme shërben për të zvogëluar nevojën që qytetarët dhe palët e interesit të paraqesin kërkesa individuale për lëshimin e informacionit. Përveç sigurimit të sasisë maksimale të informacionit në mënyrë elektronike, autoritetet lokale duhet t'i japin përparësi përcaktimit të zyrtarëve të Lirisë së Informimit në komunat e tyre. Zyrtarë të tillë duhet të përgatisin dhe publikojnë rekomandime të hollësishme si për qytetarët ashtu edhe për autoritetet lokale, dhe të japin udhëzime të qarta mbi procesin e apelimit në rast se nuk pranohet ndonjë kërkesë për informacion. Është gjithashtu e rëndësishme të analizohen kërkesat për informacion nga qytetarët dhe grupet e interesit, në veçanti trendet dhe dyfishimi, në mënyrë që autoritetet të mund të publikojnë më pas informata të tilla në mënyrë proaktive.

Qasja në informacion është komponent themelor i një numri konventash dhe standardesh kundër korrupsionit të listuara diku tjetër në këtë doracak. Ajo gjithashtu mbështet një numër dokumentesh kryesore të OKB-së për të drejtat e njeriut. Në vijim veçanërisht ka të bëjë me Qasjen në Informacion:

• Konventa e Këshillit të Evropës për Qasjen në Dokumente Zyrtare (CETS Nr. 205) pohon një të drejtë të zbatueshme për informacion.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për Transparencën dhe qeverisjen e hapur u bëjnë thirrje autoriteteve lokale dhe rajonale që të rrisin përdorimin e të dhënave të hapura dhe menaxhimit të regjistrave nga administratat e tyre, dhe t'i publikojnë ato në mënyra gjithëpërfshirëse, të qasshme dhe të përdorshme.
• Konventa e Aarhus-it jep të drejta, përfshirë qasjen në informacion, në vendimet që kanë të bëjnë me mjedisin.
• Rekomandimi i Këshillit për Qeverisje të Hapur, OBZHE identifikon ofrimin e informacionit me kërkesë dhe masat proaktive nga qeveria për të shpërndarë informacionin si një nivel fillestar i pjesëmarrjes së qytetarëve.

• Direktiva 2003/98/EC mbi ripërdorimin e informacionit të sektorit publik, e quajtur në ditët e sotme Direktiva e të Dhënave të Hapura, e njohur më parë si Direktiva PSI, inkurajon shtetet anëtare të BE-së që të vënë në dispozicion sa më shumë informata të sektorit publik për ripërdorim.

Konteksti i brendshëm

Qasja në informacionin publik rrit transparencën dhe në mënyrë të përgjegjshme, rrit pjesëmarrjen e qytetarëve në proceset vendimmarrëse dhe ndikon në ndërtimin e besimit midis institucioneve dhe qytetarëve. Në Kosovë*, qasja në informacion është një e drejtë kushtetuese e garantuar me Kushtetutën e Kosovës*, e cila përcakton që çdo person ka të drejtë të ketë qasje në informacionin publik dhe se dokumentet e mbajtura nga institucionet dhe autoritetet publike janë publike. Për të zbatuar këtë të drejtë kushtetuese, Kosova* ka në fuqi Ligjin për Qasje në Dokumente Publike, i cili rregullon këtë të drejtë në detaje. Ky ligj hyri në fuqi në vitin 2019 dhe përfshin ndryshime në krahasim me ligjin e vjetër, siç është futja e parimeve të proaktivitetit dhe zbulimit të të dhënave dhe krijimi i Agjencisë për Informim dhe Privatësi. Ligji siguron dy mënyra për qasje në dokumentet publike: përmes proaktivitetit, ku institucionet detyrohen të publikojnë të dhëna në mënyrë proaktive, dhe përmes kërkesës së drejtpërdrejtë. Sidoqoftë, kjo e drejtë nuk respektohet gjithmonë në praktikë. Qytetarët, shoqëria civile dhe media hasin vështirësi në sigurimin e informacionit, të dhënave dhe dokumenteve publike. Problemi qëndron në mungesën e publikimit të dokumenteve publike dhe në refuzimin për të lejuar qasjen në këto dokumente kur ata paraqesin një kërkesë të tillë. Rrjeti i Raportimit Investigativ Ballkanik ka publikuar një raport për qasjen në informacionin publik në Ballkanin Perëndimor me qëllim promovimin e transparencës dhe llogaridhënies së institucioneve publike ndaj qytetarëve të tyre. Gjatë periudhës raportuese, janar 2017 deri në qershor 2019, BIRN paraqiti 854 kërkesa zyrtare për qasje në dokumente publike tek institucionet publike. Nga ky numër i kërkesave të dërguara, 337 prej tyre u dërguan në institucione të ndryshme në Kosovë* si komunat, Ministria, Telekomi i Kosovës, Këshilli Prokurorial, Këshilli Gjyqësor, Zyra e Presidentit, Zyra e Kryeministrit dhe Organi Shqyrtues i Prokurimit Publik. Nga këto kërkesa, 188 u miratuan, 27 morën përgjigje të pjesshme ndërsa 122 u refuzuan.

Legjislacioni

Në Kosovë*, e drejta për qasje në informacion rregullohet me Ligjin për Qasje në Dokumente Publike, i cili garanton të drejtën për qasje në dokumente publike për çdo person. Kjo e drejtë mbulon të gjitha dokumentet publike që prodhohen, merren, mirëmbahen ose kontrollohen nga institucionet publike. Dokumentet publike përcaktohen si "çdo akt, fakt apo informatë në formë elektronike apo me zë, formë të shtypur, në incizime vizuale apo audiovizuale të prodhuara apo mbajtura nga institucioni publik". Qasja në dokumentet publike bëhet përmes publikimit proaktiv të dokumenteve publike nga institucionet publike, të cilat duhet të bëhen në mënyrë elektronike në faqen zyrtare te internetit të secilit institucion publik. Thënë kështu, ligji rregullon gjithashtu që publikimet mund të bëhen në formë të shtypur, përmes transmetimit ose në çdo formë tjetër që mundëson qasje në numrin më të madh të mundshëm të publikut. Ky ligj kërkon që çdo institucion publik të krijojë email adresë zyrtare, veçanërisht për komunikimin publik, dhe të emërojë një person për të menaxhuar dhe kontrolluar qasjen në dokumentet publike.

Neni 10 i këtij ligji përcakton se secili person ka të drejtë për qasje në dokumente publike në bazë të kërkesës. Institucioni publik, brenda 7 ditëve, duhet të nxjerrë një vendim për dhënien e qasjes në dokumentin e kërkuar. Nëse nuk nxjerr vendim, atëherë heshtja e tij konsiderohet përgjigje negative. Nëse ata nxjerrin vendim që refuzon një kërkesë, ky kufizim i së drejtës për qasje në dokumentin publik duhet të ushtrohet në përputhje me parimin e proporcionalitetit. Përpara se të refuzojë kërkesën e dikujt, institucioni publik duhet të bëjë një "Test  të Dëmit dhe Interesit Publik" për të përcaktuar nëse dëmi i shkaktuar ndaj interesit të mbrojtur tejkalon interesin publik në qasjen në atë dokument publik.

Nëse institucioni publik refuzon kërkesën për qasje në një dokument publik, aplikuesi  ka të drejtë të përdorë mjetet juridike. Ky ligj rregullon që aplikuesi mund të paraqesë një ankesë brenda Agjencisë së Informimit dhe Privatësisë. Procedurat para Agjencisë dhe mënyra se si i menaxhon ankesat rregullohen me nenin 20 të Ligjit për Qasje në Dokumente Publike. Nëse Agjencia nxjerr vendim që refuzon kërkesën, aplikuesi mund të ngrejë padi në Gjykatë. Së fundi, aplikuesi mund të paraqesë ankesë tek Avokati i Popullit.

Udhëzimet

Aktualisht, nuk ka udhëzues të përgjithshëm dhe të unifikuar për qasjen në informacion. Megjithatë, bazuar në Ligjin për Qasje në Dokumente Publike, Ministria e Pushtetit Lokal ka nxjerrë Udhëzime Administrative për Transparencën në Komuna. Ky udhëzim administrativ synon të rrisë transparencën në komuna dhe organet komunale duke informuar dhe publikuar aktet dhe dokumentet e tyre normative që janë në interes të qytetarëve. Ai gjithashtu synon të forcojë pjesëmarrjen e qytetarëve në vendimmarrje. Përveç publikimit të akteve dhe dokumenteve publike, seancat e kuvendit komunal dhe të komisionit kërkohet të jenë të hapura për publikun dhe mediat dhe para miratimit të akteve kuvendet komunale duhet të mbajnë konsultime dhe takime publike me qytetarët.

Standardet ndërkombëtare

Promovimi i të dhënave të hapura përmes portaleve me një ndalesë mund të rrisë më tej hapësirën për ndërveprimin e grupeve të të dhënave në drejtim të kërkimit dhe analizës. Rezultatet mund të përmirësojnë efikasitetin dhe arritjen e ofrimit të shërbimeve dhe të zvogëlojnë korrupsionin. Rritja e ndërgjegjësimit midis grupeve të interesit, mediave, bizneseve dhe publikut të gjerë mund të rezultojë në një bashkëpunim efektiv midis palëve të ndryshme të interesit dhe përmirësime në zgjidhjet në transport, ambientet rekreative, zonat e parkimit, shërbimet shëndetësore dhe shumë më tepër.

Është e rëndësishme të miratohen standarde të qëndrueshme të të dhënave të hapura për të gjitha të dhënat e hapura për të siguruar ndërveprimin dhe kërkueshmërinë maksimale të të dhënave. Autoritetet lokale gjithashtu duhet të sigurojnë që stafi i kualifikuar të menaxhojë publikimin e të dhënave të hapura të komunës dhe të trajnojë punonjësit përkatës në standardet e të dhënave të hapura.

Të dhënat e hapura janë fenomen relativisht i ri pa standarde të miratuara zyrtarisht. Sidoqoftë, ekziston një numër udhëzimesh të dobishme:

• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për të Dhëna të Hapura për shërbime më të mira publike shpjegojnë rëndësinë e vet për përmirësimin e demokracisë lokale.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për Transparencën dhe qeverisjen e hapur u bëjnë thirrje autoriteteve lokale dhe rajonale që të rrisin përdorimin e të dhënave të hapura dhe menaxhimit të regjistrave nga administratat e tyre.
• Udhëzimet e Organizatës së Kombeve të Bashkuara mbi të dhënat për qeverisje të hapur për angazhimin qytetar ofrojnë udhëzime të politikave dhe rekomandime për praktika të mira.
• Kjo Pako mjetesh e Bankës Botërore fillon nga bazat, deri tek planifikimi dhe zbatimi, si dhe shmangia e grackave të zakonshme.
• Skema e Vendosjes Pesë Yje për të Dhëna të Hapura siguron pesë hapa për hapjen e plotë të të dhënave, duke shpjeguar kostot dhe përfitimet e secilit.
• Karta Ndërkombëtare e të Dhënave të Hapura përcakton gjashtë parime për të dhëna të hapura, në kohë dhe ndërvepruese të qeverisë.
• Rekomandimi i Këshillit për Qeverisje të Hapur, OBZHE identifikon ofrimin e informacionit me kërkesë dhe masat proaktive nga qeveria për të shpërndarë informacionin si një nivel fillestar i pjesëmarrjes së qytetarëve.

Konteksti i brendshëm

Të dhënat e hapura në Kosovë* gjenerohen në të gjitha institucionet publike të cilat u mundësojnë qytetarëve të mbikëqyrin aktivitetet e organeve dhe institucioneve publike. Megjithatë, publikimi i të dhënave të hapura është më i theksuar në mesin e institucioneve të qeverisë qendrore, në krahasim me pushtetin lokal. Kosova* është renditur e 58^-ta (nga 94) në Indeksin Global të të Dhënave të Hapura. Kosova* është renditur e 68^-ta në Inventarin e të Dhënave të Hapura 2017, që është një përmirësim në krahasim me matjen e vitit 2016 që e renditi atë në vendin e 82^-të. Për të lehtësuar hapjen dhe transparencën e punës së institucioneve publike në Kosovë*, në vitin 2014 u themelua Open Data Kosovo si një organizatë jofitimprurëse që promovon transparencën dhe qasjen për qytetarët e Kosovës*. Open Data Kosovo udhëheq në hapjen e të dhënave qeveritare në Kosovë* që nga themelimi i saj. Shumica e të dhënave të publikuara nga qeveria e Kosovës* si të dhëna të hapura deri më tani kanë ndodhur nën udhëheqjen dhe ekspertizën e OEK-ut, duke përfshirë prokurimin, cilësinë e ajrit, cilësinë e sipërfaqes së ujit, monitorimin e zgjedhjeve, deklarimin e pasurisë dhe lloje të tjera të të dhënave. 

Të gjitha ligjet, marrëveshjet ndërkombëtare, aktet nënligjore të Qeverisë dhe ministrive, vendimet e Gjykatës Kushtetuese dhe institucionet gjyqësore, dekretet e Presidentit dhe aktet e komunave publikohen në Gazetën Zyrtare të Republikës së Kosovës (gzk.rks-gov.net) dhe janë të hapura për qasje për të gjithë.

Legjislacioni

Rregullimi ligjor i të dhënave të hapura përfshihet në Ligjin për Qasje në Dokumente Publike. Neni 1.4 përkufizon të dhënat e hapura si "të dhënat e prodhuara, pranuara, mbajtura apo kontrolluara nga institucionet publike, të cilat mund të përdoren lirisht, të modifikohen dhe shpërndahen nga çdo person, me kusht që të mbesin të hapura dhe t’i atribuohen burimit". Neni 8 thotë se të dhënat e hapura publikohen me iniciativë të vetë institucioneve publike, pa kërkesë të palëve të interesuara. Ligji kërkon që të dhënat e hapura të publikohen në një portal qendror të të dhënave të hapura, i cili zhvillohet dhe menaxhohet nga ministria përgjegjëse për administratën publike. Të dhënat e hapura duhet të jenë publike në atë mënyrë që t’u mundësojnë të gjitha palëve të interesuara t'i përdorin ato lirshëm. Ligji kërkon që të dhënat e hapura të publikohen në format të hapur, gjë që u mundëson palëve të interesuara t'i lexojnë dhe modifikojnë ato pa pengesa teknologjike.

Udhëzimet

Bazuar në Ligjin për Qasje në Dokumente Publike, Qeveria e Kosovës* ka miratuar Rregulloren për Shërbimin e Komunikimit Qeveritar me Publikun. Qëllimi i kësaj rregulloreje është të përcaktojë funksionimin e një sistemi koherent dhe të koordinuar për komunikimin qeveritar me publikun. Sipas kësaj rregulloreje, Zyra për Komunikim me Publikun në Zyrën e Kryeministrit dhe në secilën ministri merr dhe kryen trajtimin fillestar të kërkesave për qasje në të dhënat e hapura.

Standardet ndërkombëtare

Pasi që prokurimi publik përfshin një pjesë të madhe të shpenzimeve publike dhe transferimin e burimeve publike tek sektori privat ose tek organizatat jofitimprurëse, ai është veçanërisht i ndjeshëm ndaj korrupsionit. Autoritetet publike duhet të vendosin teknologji të reja për të rritur transparencën mbi prokurimet publike dhe për të inkurajuar aktorët e rinj ekonomikë që të hyjnë në proceset e ofertimit me besimin se konkurrenca e lirë dhe e ndershme zbatohet. Duke postuar të gjithë tenderët në një platformë të përbashkët online, shfaqja e tenderëve të pabotuar dhe shpërblimeve direkte do të minimizohet. Përdorimi i kontratave të hapura dhe zgjidhjeve të hapura të ofertave gjithashtu mundësojnë një kontroll më të madh të procesit, duke zvogëluar më tej hapësirën për praktika korruptive. Sistemet e hapura të kontraktimit përfshijnë një efekt parandalues, sepse zyrtarët do të përmbahen nga manipulimi i procesit të kontraktimit nëse e dinë që shpalosja gjithëpërfshirëse e proceseve të ofertimit dhe kontraktimit do të zbulohen.

Autoritetet vendore duhet të sigurojnë që ekziston një sistem gjithëpërfshirës për të monitoruar pajtueshmërinë me legjislacionin e prokurimit publik dhe se ekziston një mekanizëm i përgjegjshëm për shqyrtimin e ankesave, përfshirë përgjigjet e shpejta dhe gjithëpërfshirëse. Autoritetet gjithashtu duhet të monitorojnë zbatimin e kontratës, në veçanti kohëzgjatjen dhe rritjen e kostos, për të siguruar që përfitimet në lidhje me vlerën për para dhe cilësinë e dorëzimit të mos rrezikohen gjatë zbatimit të kontratës.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me prokurimin publik:

• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për bërjen transparente të prokurimit publik në nivele lokale dhe rajonale dhe Lista kontrolluese e OBZHE-së për Rritjen e Integritetit në Prokurimin Publik ofrojnë udhëzime për rritjen e transparencës dhe promovimin e integritetit në prokurim.
• Rekomandimi i Këshillit për Prokurimin Publik, OBZHE promovon një përdorim strategjik dhe tërësor të sistemeve të prokurimit publik në të gjitha nivelet e qeverisë dhe ndërmarrjeve shtetërore. Kutia e veglave e Prokurimit Publik në internet siguron mjete politike, shembuj të veçantë të vendeve si dhe tregues për të matur çdo sistem të prokurimit publik.
• Marrëveshja e OBT-së për Prokurimin Qeveritar vendos rregulla që kërkojnë që në prokurimet qeveritare të sigurohen kushte të hapura, të drejta dhe transparente të konkurrencës.
• Direktiva e BE-së për Prokurimin Publik siguron vlerën më të mirë për paratë për blerjet publike dhe garanton respektimin e parimeve të BE -së për transparencën dhe konkurrencën.
• Ligji Model UNCITRAL për Prokurimin Publik është një shabllon ligjor në dispozicion të qeverive që kërkojnë të prezantojnë ose reformojnë legjislacionin e prokurimit publik për tregun e tyre të brendshëm.
• Udhëzues i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) për Reformën e Prokurimit Elektronik siguron informacion dhe ndihmë në hartimin dhe zbatimin e reformave vendore të prokurimit elektronik.

Konteksti i brendshëm

Prokurimi publik ka qenë prej kohësh një nga sektorët më të kritikuar nga shoqëria civile dhe media në Kosovë* për shkak të aferave të ndryshme korruptive përmes tenderëve publik. Megjithatë, pas krijimit të sistemit të prokurimit elektronik, Kosova* ka bërë një hap përpara në rritjen e transparencës dhe llogaridhënies. Megjithatë, mungesa e kontrollit mbi cilësinë e punimeve ose të mirave materiale, shërbimeve dhe gjithçka tjetër që autoritetet publike prokurojnë përmes tenderëve publikë mbetet një shqetësim. Kosova* është përpjekur të ndryshojë Ligjin për Prokurimin Publik përmes ndryshimeve që kanë për qëllim avancimin e transparencës dhe llogaridhënies të zyrtarëve publikë, autoriteteve kontraktuese dhe kontraktorëve.

Në nivel lokal, prokurimi kryhet nga zyrat komunale të prokurimit ndërsa, në nivelin qendror, prokurimi kryhet nga Autoriteti Qendror i Prokurimit. Kompetencat e këtij Autoriteti janë zhvillimi i prokurimeve të përbashkëta për Autoritetet Kontraktuese, kryerja e aktiviteteve të prokurimit në emër të tyre dhe ndihma në kryerjen e aktiviteteve të prokurimit. Komisioni Rregullativ i Prokurimit Publik (KRPP) është një institucion i pavarur i themeluar me ligj dhe me mision për të zhvilluar, operuar dhe mbikëqyrur sistemin e prokurimit publik në Kosovë*. Misioni i tij gjithashtu përfshin funksionimin dhe mbikëqyrjen e sistemit elektronik të prokurimit publik në Kosovë* (E‑Prokurimi).

Një autoritet tjetër me një rol të rëndësishëm në sistemin e prokurimit publik është Organi Shqyrtues i Prokurimit. Ky organ është themeluar me vendim të Kuvendit të Kosovës* në përputhje me Ligjin për Prokurimin Publik. Kompetencat e këtij organi janë rishikimi i aktiviteteve të prokurimit publik që kryhen nga Autoritetet Kontraktuese pasi njëra palë të ketë paraqitur një ankesë.

Legjislacioni

Ligji për Prokurimin Publik, i cili rregullon këtë fushë specifike, është ndryshuar disa herë brenda një periudhe të shkurtër kohore. Është ndryshuar dhe plotësuar me Ligjin Nr. 04/L‑237, Ligjin Nr. 05/L‑068 dhe Ligjin Nr. 05/L‑092. Neni 2 i ligjit i detyron qartë të gjithë autoritetet kontraktuese që të kryejnë të gjitha aktivitetet e prokurimit bazuar në këtë ligj dhe ndryshimet që kanë ndodhur gjatë viteve. Kapitulli II i ligjit përcakton parimet e përgjithshme mbi të cilat Prokurimi Publik duhet të kryhet në Kosovë*, të cilat janë: ekonomia dhe efikasiteti, barazia gjatë trajtimit dhe mosdiskriminimi.

Udhëzimet

Komisioni Rregullativ i Prokurimit Publik përmes uebsajtit të vet (e-prokurimi.rks-gov.net) ndihmon autoritetet kontraktuese dhe operatorët ekonomikë që të operojnë me prokurimin publik. Autoritetet kontraktuese kanë një manual të detajuar, një manual video, dhe një manual të menaxhimit të kontratave dhe vlerësimin e performancës e cila përfshin një video shpjeguese. Operatorët ekonomikë gjithashtu kanë një manual, i cili shpjegon në mënyrë të detajuar procesin e regjistrimit, përgatitjen e ofertave, kërkimin e avancuar, etj.

Standardet ndërkombëtare

• Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit të Sektorit Publik përqendrohen në nevojat e kontabilitetit, auditimit dhe raportimit financiar të qeverive qendrore, rajonale dhe lokale, agjencive qeveritare të ndërlidhura dhe zonat zgjedhore të cilave u shërbejnë.
• Standardet Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit uebfaqja përmban një koleksion të plotë të standardeve profesionale dhe udhëzimeve për praktikat më të mira për auditorët e sektorit publik.
• Një numër i konventave dhe standardeve për luftimin e korrupsionit përfshijnë dispozita dhe klauzola në lidhje me auditimin e jashtëm.

Konteksti i brendshëm

Auditori i Përgjithshëm i Kosovës* është institucioni më i lartë i kontrollit ekonomik dhe financiar; Zyra Kombëtare e Auditimit (ZKA) është një institucion i pavarur që mbështet Auditorin e Përgjithshëm në kryerjen e detyrave të tij/saj. Aktivitetet e auditimit luajnë rol të rëndësishëm në sigurimin e ruajtjes së interesit të tatimpaguesve dhe aktorëve të tjerë duke rritur llogaridhënien publike. 

Auditori i Përgjithshëm i raporton Kuvendit të Kosovës* dhe ka të drejtë të kontrollojë të gjitha proceset financiare dhe administrative, si dhe aktivitetet, programet dhe projektet e tjera të menaxhuara nga institucionet publike, përfshirë procesin dhe të ardhurat nga shitja e pasurive, privatizimet dhe koncesionet. Raportet e përpiluara nga Zyra Kombëtare e Auditimit synojnë promovimin e llogaridhënies dhe sigurimin e një baze solide për të mbajtur parasysh menaxherët e secilës organizatë buxhetore duke rritur kështu besimin e publikut në mënyrën se si shpenzohen fondet publike.

Zyra Kombëtare e Auditimit është themeluar nga Misioni për Administrim të Përkohshëm i Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Si një nga institucionet më të rëndësishme në Kosovë*, për më shumë se 10 vjet Zyra Kombëtare e Auditimit është kryesuar nga një auditor ndërkombëtar, i cili ka kryer mandatin e dhënë me mbështetjen e personelit lokal.

Gjatë vitit 2019, ZKA vazhdoi të rrisë portofolin e auditimeve, duke përfshirë më shumë ndërmarrje publike dhe organizata buxhetore. Në total, ZKA kreu 119 auditime të rregullsisë (Auditimi i Raportit Vjetor Financiar të Kosovës* Buxheti i vitit 2019, 95 organizata buxhetore (27 institucione të nivelit qendror, 30 institucione të pavarura dhe 38 institucione të nivelit lokal, 14 ndërmarrje publike dhe 9 auditime të projekteve (financuar nga donatorët) dhe 13 auditime të performancës.

Anëtarësimi i plotë në Organizatën Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit (INTOSAI) konsiderohet si një nga arritjet më të mëdha në historinë e auditimit të jashtëm të sektorit publik në Kosovë*. Ky anëtarësim mundësoi shkëmbimin e njohurive dhe përvojave me Institucionet Supreme të Auditimit të 194 shteteve anëtare të kësaj Organizate me qëllim zhvillimin e kapaciteteve institucionale për zbatimin e detyrave dhe përgjegjësive me integritet të lartë profesional.

Legjislacioni

Institucioni i Auditorit të Përgjithshëm u integrua në Kushtetutën e Kosovës* në vitin 2008 dhe, menjëherë pas kësaj, u miratua Ligji për Themelimin e Zyrës së Auditorit të Përgjithshëm dhe Zyrës së Auditimit të Kosovës*.

Në qershor 2016, Kuvendi i Kosovës* shpalli Ligjin për Auditorin e Përgjithshëm dhe Zyrën Kombëtare të Auditimit, e cila e zëvendësoi atë të vjetër. Ai shënoi kompletimin e kornizës ligjore për auditimin dhe pronësinë e plotë të këtyre institucioneve vendore.

Udhëzimet

Auditimi është një ekzaminim i kualifikuar i pajtueshmërisë ose performancës ligjore dhe financiare, i kryer për të kënaqur kërkesat e menaxhmentit (auditimi i brendshëm), ose një entitet të auditimit të jashtëm, ose ndonjë auditor tjetër të pavarur, për të përmbushur detyrimet ligjore (auditimi i jashtëm). Përveç Ligjit për Auditorin e Përgjithshëm dhe Zyrën Kombëtare të Auditimit, Zyra e Auditorit të Përgjithshëm hartoi Udhëzuesin e Menaxhimit të Cilësisë së Auditimit dhe Udhëzues për Auditim të Performancës.

Standardet ndërkombëtare

Rregullat e qarta dhe raportimi transparent i financimit dhe shpenzimeve të fushatës politike janë thelbësore për të ruajtur besimin tek kandidatët politikë, subjektet politike dhe institucionet qeveritare. Një çekuilibër në financimin e subjekteve politike mund të rezultojë në një avantazh të padrejtë, duke i dhënë ndikim të panevojshëm interesave të ngushta të fuqishme, duke rrezikuar që politikat të "kapen" nga interesa të ngushta private, duke u shërbyer qëllimeve të tyre mbi interesin publik.

Mekanizmat dhe rregullat për kufizimet në financimin politik të partive, dhe në financimin shtetëror të fushatave politike, duhet të hartohen në atë mënyrë që të sigurojë një fushë të barabartë loje për kandidatët e ndryshëm politikë dhe partitë që konkurrojnë në zgjedhje dhe shërben për të ruajtur pavarësinë e forcave politike nga mbështetësit financiarë.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me financimin e subjekteve politike:

Konteksti i brendshëm

Financimi i subjekteve politike është një nga çështjet më të diskutuara në Kosovë*. Pavarësisht nga korniza ligjore, financimi i subjekteve politike dhe fushatave të tyre nuk ka transparencë dhe legjislacioni përkatës mbetet i zbatuar dobët. Shoqëria civile dhe bashkësia ndërkombëtare kanë kritikuar subjektet politike në Kosovë* për mungesën e transparencës kur bëhet fjalë për raportimin e të ardhurave dhe shpenzimeve.

Në këtë mënyrë, Ligji për Financimin e Subjekteve Politike është ndryshuar dhe përfunduar në vitin 2012 dhe 2013 me qëllim të rritjes së transparencës dhe llogaridhënies së subjekteve politike. Një nga ndryshimet që u bënë kishte të bënte me kontrollin financiar të subjekteve politike. Ligji i ndryshuar rregullon që Kuvendi i Kosovës* të auditojë raportet vjetore financiare dhe raportet e pasqyrave financiare të fushatës të subjekteve politike para se Komisioni Qendror i Zgjedhjeve t'i publikojë ato. Për të zbatuar këtë detyrim ligjor, Kuvendi i Kosovës* së bashku me Komisionin për Mbikëqyrjen e Financave Publike përzgjedh përmes një konkursi publik të paktën 10 auditorë të licencuar për të audituar këto raporte. Megjithatë, ky ndryshim ligjor nuk e përmirësoi situatën dhe as nuk e rriti transparencën për shkak të faktit se Kuvendi nuk arriti të përzgjedhë auditorë të jashtëm. Rrjedhimisht, Komisioni Qendror i Zgjedhjeve nuk publikoi raporte të subjekteve politike për vite me radhë.

Si rezultat, shoqëria civile dhe organizatat ndërkombëtare në Kosovë* rekomanduan që Ligji për Financimin e Subjekteve Politike të ndryshohet. Në qershor të vitit të kaluar, 100 organizata të shoqërisë civile protestuan kundër projektligjit për financimin e subjekteve politike duke pretenduar se ai shkelte Kushtetutën e Kosovës* dhe rregulloret ndërkombëtare të financimit të partive. Që nga viti 2017, Agjenda për Reforma Evropiane thekson nevojën për të ndryshuar Ligjin për Financimin e Subjekteve Politike. Raporti i Komisionit Evropian për Kosovën* gjithashtu thekson nevojën për të forcuar më tej procesin zgjedhor dhe miratimin dhe zbatimin e ligjeve për të adresuar korrupsionin e nivelit të lartë në përputhje me opinionet e Komisionit Evropian për Demokraci përmes Ligjit (Komisioni i Venedikut).

Në vitin 2018, Qeveria e Kosovës* krijoi një grup punues për të ndryshuar Ligjin për Financimin e Subjekteve Politike dhe Ligjin për Zgjedhjet e Përgjithshme. Pasi grupi i punës hartoi një ligj të ri për financimin e partive politike, ai u dërgua për opinion në Komisionin e Venedikut. Pas mendimit të Komisionit të Venedikut, Qeveria vazhdoi me hartimin për miratim në Kuvendin e Kosovës* pasi bëri disa ndryshime në lidhje me alokimet për fondin e demokratizimit.

Në Kuvend, projektligji u trajtua nga Komisioni për Buxhet dhe Financa, i cili krijoi një grup punues për draftim. Shoqëria civile, organizatat ndërkombëtare dhe anëtarët e Kuvendit u përjashtuan nga ky grup punues, duke e mbajtur atë shumë të mbyllur dhe larg publikut. Ky grup punues bëri ndryshime të mëdha në draftin e propozuar - shumë prej tyre në kundërshtim me opinionin e Komisionit të Venedikut. Më vonë, në vitin 2019, shoqëria civile kërkoi tërheqjen e projektligjit pasi vlerësoi se ndërhyrjet e bëra në të nga grupi i punues ulën transparencën dhe llogaridhënien e partive politike ndaj publikut.

Në këtë mënyrë, Qeveria e tërhoqi ligjin nga Kuvendi. Në korrik 2020, Qeveria e re riaktivizoi hartimin e ligjit, duke kërkuar paraprakisht opinionin e shoqërisë civile. Në shtator 2020, Qeveria dërgoi projektligjin në Kuvend, ku pritej të rishikohej dhe të votohej deri në fund të vitit 2020; megjithatë, për shkak të shpërbërjes së Kuvendit, pritet që projektligji të votohet në legjislaturën e mëpastajme.

Legjislacioni

Aktualisht, financimi i subjekteve politike është i rregulluar me Ligjin për Financimin e Subjekteve Politike. Ky ligj përcakton mënyrat dhe kushtet e financimit të subjekteve politike në Kosovë*, dhe rregullon administrimin, monitorimin dhe raportimin për shpenzimin e të ardhurave të partive politike në mënyrë që të rritet transparenca.

Sipas këtij ligji, burimet financiare dhe materiale të subjekteve politike janë tarifat e anëtarësimit, donacionet, financimi nga buxheti i Kosovës*, pasuritë dhe të ardhurat nga aktivitetet e subjektit politik siç janë publikimet, shitja e materialeve reklamuese, etj. Subjekteve politike u kërkohet të dorëzojnë një raport financiar vjetor në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve. Ky raport financiar përfshin bilancet, pasqyrat e fitimit dhe humbjes dhe një gjendje që tregon çdo pagesë të bërë ndaj një personi tjetër gjatë periudhës raportuese.

Financimi publik i subjekteve politike bëhet përmes Buxhetit të Kosovës*, nga Fondi për Mbështetjen e Subjekteve Politike. Sipas Ligjit për Financimin e Subjekteve Politike, Kuvendi i Kosovës* mund të ndajë deri në 0.05% të Buxhetit për financimin e fushatave zgjedhore qendrore dhe lokale.

Ligji gjithashtu parashikon dënime në rastet kur partitë politike shkelin dispozitat dhe detyrimet e përcaktuara në të. Për të rritur transparencën, ligjet e ndryshuara kanë rritur gjobat për shkelje të dispozitave të ligjit. Në rastet kur partitë politike nuk paguajnë detyrimet e saj si gjobat e vendosura nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, detyrimet tatimore ose detyrimet që dalin nga ekzekutimi i vendimeve përfundimtare të gjykatës, atëherë kjo shumë zbritet nga buxheti i ndarë partisë politike nga Fondi për Mbështetjen e Subjekteve Politike.

Udhëzimet

Komisioni Qendror i Zgjedhjeve miratoi Rregullën Zgjedhore për Financimin e Subjekteve Politike dhe Sanksionet dhe Rregullën Zgjedhore për Kufizimin e Shpenzimeve të Fushatës dhe Deklarimin Financiar. E para rregullon në detaje procedurat për financimin, administrimin, mbikëqyrjen dhe transparencën e partive politike. Gjithashtu rregullon raportimin e partive politike. Për më tepër, ai përcakton ndëshkimet që Komisioni Qendror i Zgjedhjeve mund të shqiptojë kur Ligji për Financimin e Subjekteve Politike dhe Ligji për Zgjedhjet e Përgjithshme shkelen në çfarëdo forme.

Sipas Rregullores Zgjedhore për Kufizimin e Shpenzimeve të Fushatës dhe Deklarimin Financiar, Komisioni Qendror i Zgjedhjeve përcakton shumën maksimale të shpenzimeve në një fushatë politike dhe asnjë parti politike nuk mund t'i tejkalojë ato. Çdo subjekt politik është i detyruar të paraqesë një raport për deklarimin financiar të fushatës. Ky rregull rregullon në detaje atë që ky raport duhet të përfshijë dhe përcakton sanksionet që do të shqiptoheshin në rastet kur dispozitat e këtij rregulli do të shkeleshin.

Standardet ndërkombëtare

Qasjet e politikë-bërjes së hapur u mundësojnë qeverive të arrijnë rezultate më të informuara dhe të dizajnuara më mirë të politikave përmes qasjeve bashkëpunuese që mbështeten në një larmi perspektivash dhe ekspertize. Mjete të ndryshme digjitale dhe teknika analitike janë vendosur në mënyrë që politika të jetë më e bazuar në dëshmi dhe më e drejtuar nga të dhënat. Modelet e angazhimit mund të përfshijnë një panel përfaqësues të qytetarëve, një mbledhje e gjerë e ideve të politikave, ose përdorimin e inteligjencës kolektive për të mbështetur në njohuritë dhe ekspertizën e një publiku të larmishëm.

Me përdorimin e të dhënave të hapura dhe angazhimit të qytetarëve, mund të arrihen vendime më të informuara, gjithëpërfshirëse, dhe më shumë risi të zbatohen si në procesin e politikëbërjes ashtu edhe në vendimet e politikave që rezultojnë. Për të maksimizuar përfitimet e mundshme të politikë-bërjes së hapur, autoritetet lokale mund të krijojnë një ekip për politikë-bërje të hapur që publikon të dhënat e përdorura për të informuar dhe formësuar vendimet e politikave dhe trajnon zyrtarët publikë në punën me të dhënat për të informuar politikëbërjen.

Megjithëse nuk ka standarde specifike të politikë-bërjes së hapur, këto në vijim janë pika referimi të dobishme:

• Protokolli shtesë i Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal (CETS Nr. 207) ofron garanci ligjore ndërkombëtare për këtë të drejtë, përfshirë krijimin e masave për të siguruar pjesëmarrjen e qytetarëve.
• Udhëzimet e Këshillit të Evropës për pjesëmarrjen civile në vendimmarrjen politike përcaktojnë standardet për t'u aplikuar me qytetarët dhe shoqërinë civile.
• Rekomandimi për pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën publike lokale i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për Transparencën dhe qeverisjen e hapur sigurojnë standarde dhe mekanizma për të rritur transparencën dhe promovuar përfshirjen dhe pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën publike lokale.
• Kodi i praktikës së mirë për pjesëmarrjen civile në procesin e vendimmarrjes, i miratuar nga Konferenca e OJQ-ve ndërkombëtare e Këshillit të Evropës.
• Pjesëmarrja Civile në Proceset e Vendimmarrjes. Përmbledhje e standardeve dhe praktikave në shtetet anëtare të Këshillit të Evropës, Qendra Evropiane për Ligjin Jofitimprurës (ECNL) për Komitetin Evropian për Demokraci dhe Qeverisje.
• Rekomandimi i OBZHE-së për Qeverisje të Hapur ndihmon në hartimin dhe zbatimin e strategjive dhe nismave të suksesshme për qeverisje të hapur.
• Parimet udhëzuese të OBZHE-së mbështesin zhvillimin e një kulture të hapjes.
• Fokusi në qytetarë i OBZHE-së: Angazhimi Publik për Politika dhe Shërbime më të Mira eksploron se si të zbatohet politikëbërja e hapur në praktikë.
• Observatori i Inovacionit në Sektorin Publik i OBZHE-së liston pakot e mjeteve dhe burimet e dobishme.
• Udhëzues partneritetesh dhe kuti veglash për qeverisje të hapur ofrojnë një gamë të gjerë mbështetjeje.
• Dokumenti i historikut i OBZHE-së për konsultimin publik përcakton konsultimin dhe siguron një përmbledhje të mjeteve për konsultim.
• Australia dhe MB-ja kanë prodhuar pako mjetesh të dobishme.
• Shoqëria Mbretërore e Arteve, Mbretëria e Bashkuar dhe Forumi për IA Etike adresuan disa nga sfidat e IA-së të paraqitura nga teknologjia e re në Demokratizimi i vendimeve në lidhje me teknologjinë. Pako mjetesh.

Konteksti i brendshëm

Politikëbërja e hapur është një element vendimtar për transparencën dhe demokracinë. Qëllimi kryesor i politikëbërjes së hapur është rritja e pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje dhe qeverisje, gjë që do të rrisë transparencën dhe llogaridhënien e autoriteteve publike. Politikëbërja e hapur është e rëndësishme gjatë procesit të zhvillimit të politikave në mënyrë që qytetarët të kenë fjalën në krijimin e atyre politikave që prekin nevojat dhe interesat e tyre.

Kosova* ka krijuar një kornizë të mirë ligjore që promovon politikë-bërjen e hapur dhe që është në përputhje me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. Pjesëmarrja e qytetarëve është e sanksionuar në Kushtetutën e Kosovës*, e cila obligon komunat që të inkurajojnë dhe sigurojnë pjesëmarrje aktive të të gjithë qytetarëve në procesin e vendimmarrjes së organeve komunale. Politikëbërja e hapur parashikohet gjithashtu në Ligjin për Qasje në Dokumente Zyrtare, i cili kërkon që të gjitha institucionet publike të bëjnë publike aktivitetet e tyre dhe të publikojnë çdo dokument që është me interes për qytetarët e Kosovës*. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale gjithashtu rregullon politikëbërjen e hapur në Kapitullin IX të tij.

Legjislacioni

Politikëbërja e hapur në pushtetin lokal në Kosovë* rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Me qëllim të sigurimit të transparencës, ky ligj rregullon që kuvendi i komunës dhe të gjitha komisionet e tij të mbajnë takime të hapura për publikun dhe tërë publikut t’i mundësohet ndjekja dhe pjesëmarrja në to.

Thënë kështu, ligji rregullon gjithashtu raste të jashtëzakonshme kur publiku mund të përjashtohet ligjërisht nga pjesëmarrja në seancat e kuvendit komunal ose ndonjë prej komisioneve të tij. Publiku mund të përjashtohet në rastet kur një takim i hapur mund të çojë në çrregullim ose dhunë publike, kërcënon të zbulojë informacione dhe dokumente të cilat janë klasifikuar si konfidenciale sipas Ligjit për Qasje në Dokumente Zyrtare, dhe kërcënon të zbulojë informata të ndjeshme personale ose tregtare ose informacion mbi proceset gjyqësore aktuale ose të ardhshme.

Kapitulli IX i Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale përcakton mekanizmat për pjesëmarrjen e qytetarëve dhe demokracinë e drejtpërdrejtë. Ky kapitull parasheh dhe rregullon informacionin dhe konsultimin publik, të drejtën për peticion, nismën qytetare, referendumin, anulimin e Kryetarit të Komunës dhe komiteteve konsultative. Të gjithë këta mekanizma rrisin drejtpërdrejt transparencën dhe pjesëmarrjen në politikëbërje pasi parashikojnë angazhimin e qytetarëve në procedurat qeverisëse të komunave të tyre.

Politikëbërja e hapur rregullohet gjithashtu me Ligjin për Qasje në Dokumente Zyrtare. Me këtë ligj, të gjitha institucionet publike janë të detyruara të publikojnë në mënyrë proaktive të gjitha dokumentet publike. Ato duhet të publikojnë mbi të gjitha, të dhëna ditore mbi aktivitetin publik të autoriteteve vendore, të cilat çojnë në mbajtjen e qytetarëve të informuar për aktivitetet e tyre. Ligji rregullon gjithashtu mundësinë që qytetarët të kërkojnë nga institucionet publike të publikojnë ose t'u japin atyre qasje në dokumente publike.

Udhëzimet

Bazuar në Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale, Ministria e Pushtetit Lokal miratoi Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna. Qëllimi i tij është të rrisë transparencën në komuna dhe organet e saj përmes publikimit të akteve normative, vendimeve dhe dokumenteve që janë me interes për qytetarët. Më e rëndësishmja, ky udhëzim administrativ synon të rrisë pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje.

Ky Udhëzim Administrativ rregullon që komunat duhet të mbajnë së paku dy takime në vit me qytetarët për çështje me interes të përgjithshëm. Përveç atyre dy takimeve, ligji rregullon që komunat duhet të mbajnë takime të tjera konsultative brenda lagjeve, vendbanimeve ose ndonjë vendndodhje brenda komunës për të diskutuar çështje në lidhje me buxhetin, projektet, zhvillimin ekonomik lokal, përdorimin e pronës komunale ose ndonjë çështje tjetër me interes të përgjithshëm. Neni 12 rregullon format e pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje, duke u mundësuar qytetarëve të komunës të marrin pjesë në të gjitha fazat e hartimit dhe zbatimit të politikave lokale: planifikimi, diskutimi, vendimmarrja, zbatimi dhe monitorimi. Neni 13 i këtij Udhëzimi Administrativ shton se të gjitha aktet që kanë të bëjnë me qytetarët duhet të konsultohen publikisht para miratimit të tyre. 

Standardet ndërkombëtare

Buxhetimi me pjesëmarrje filloi në Porto Alegre, Brazil në fund të viteve 1980-ta dhe është përhapur në të gjithë botën. Për të siguruar që buxhetimi me pjesëmarrje është gjithëpërfshirës dhe arrin tek grupet e ndryshme, përfshirë grupet e pakicave dhe të pafavorizuarit, ngjarjet e informacionit në internet dhe personalisht duhet të organizohen, si dhe të ofrohet mbështetje për qytetarët dhe grupet e ndryshme të komunitetit dhe palët e interesuara se si të përgatisin një propozim për shqyrtim. Futja e buxhetimit me pjesëmarrje të ndjeshme ndaj gjinisë mund të rrisë shtrirjen dhe qasjen dhe mund të planifikohet në bashkëpunim të ngushtë me grupet qytetare lokale me fokus përfshirjen.

Edhe pse nuk ka standarde specifike për zbatimin e buxhetimit me pjesëmarrje, pikat në vijim shërbejnë si materiale të rëndësishme referimi:

• Protokolli shtesë i Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal (CETS Nr. 207) ofron garanci ligjore ndërkombëtare për këtë të drejtë, përfshirë zbatimin e masave që do të lehtësonte ushtrimin e tyre.
• Rezoluta e Kongresit të Këshillit të Evropës për buxhetimin gjinor rekomandon aplikimin e metodave të buxhetimit gjinor në buxhetet vjetore në nivel lokal dhe rajonal.
• Përmbledhje politikash e OBZHE-së Nr. 22 siguron një sërë rekomandimesh të politikave se si palët kryesore të interesit mund të kontribuojnë në buxhetimin me sukses pjesëmarrës.
• Libri i Bankës Botërore Buxhetimi me Pjesëmarrje siguron një përmbledhje të parimeve themelore, analizon praktikën aktuale dhe përfshin shtatë raste studimore të thella.
• 72 Pyetje të Shpeshta të Habitatit të OKB-së për Buxhetimin me Pjesëmarrje eksploron mënyrën e zbatimit të buxhetimit me pjesëmarrje.
• Atlasi Botëror i Buxhetimit me pjesëmarrje paraqet përmbledhjen më të gjerë të të dhënave mbi gjendjen e këtyre proceseve në mbarë botën.
• Njësia e Buxhetimit me Pjesëmarrje në MB ka një listë të dobishme të burimeve dhe pakove të mjeteve.
• Pyetësori i anketës për buxhet të hapur nënkombëtar i Partneritetit Buxhetor Ndërkombëtar përcakton një sërë matricash për matjen e hapjes së buxheteve të pushtetit lokal.
• Parimet e pjesëmarrjes së publikut në politikën fiskale të Nismës Globale për Transparencë Fiskale.

Konteksti i brendshëm

Pjesëmarrja e qytetarëve në procesin e hartimit të buxhetit është një faktor tjetër i rëndësishëm që kontribuon pozitivisht në nivelin e transparencës dhe llogaridhënies së organeve drejtuese. Autoritetet qendrore dhe lokale funksionojnë bazuar në Buxhetin e Kosovës*, i cili mblidhet nga taksat dhe detyrimet si dhe format e tjera të të ardhurave të paguara nga qytetarët e Kosovës*. Prandaj, është e rëndësishme të krijohen mekanizma që u mundësojnë qytetarëve të jenë pjesë e proceseve të hartimit të buxhetit, në mënyrë që ata të mund të informohen se ku dhe si shpenzohen paratë e tyre. Në nivelin lokal të qeverisjes, buxhetet komunale kanë pesë kategori: pagat, mallrat dhe shërbimet, komunalitë, subvencionet dhe investimet kapitale. Prandaj buxheti është akti më i rëndësishëm komunal sepse ndikon drejtpërdrejt në cilësinë e jetës së qytetarëve.

Ligji për Vetëqeverisjen Lokale rregullon pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin e bërjes së buxhetit në Kosovë*. Neni 69 i tij (E drejta e peticionit) përcakton se çdo person apo organizatë me interes në komunë ka të drejtën e prezantimit të peticionit në kuvendin e komunës për çfarëdo çështje lidhur më përgjegjësitë dhe kompetencat e komunës. Ndërsa neni 70 (Iniciativa e qytetarëve) siguron që qytetarët të mund të iniciojnë një rregullore brenda kompetencave të komunës, për miratim në kuvend ose me votim të qytetarëve në përputhje me ligjin në fuqi, neni 73 (Komitetet konsultative) e obligon Kuvendin Komunal që krijimi i komiteteve konsultative brenda sektorëve me qëllim të mundësimit të pjesëmarrjes së qytetarëve në procesin e vendimmarrjes.

Bazuar në një Raport mbi Transparencën në Qeverisjen Lokale të vitit 2019 nga KDI, komunat e Kosovës* kanë treguar përmirësim në publikimin e buxhetit me 19%, planin e investimeve me 17%, raportet tremujore të shpenzimeve me vetëm 1%, Raportin përmbledhës vjetor të buxhetit të komunës për vitin fiskal të mëparshëm me 12%, korniza buxhetore afatmesme me vetëm 2%, dhe raporti i auditimit të jashtëm me 13%.

Legjislacioni

Sipas nenit 24 të Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale, buxheti komunal përbëhet nga të hyrat vetjake, grantet nga Qeveria e Kosovës*, donacionet dhe të hyrave të tjera. Më tej, ai thekson se buxheti dhe financat e komunave janë të rregulluara me Ligjin për Financat e Pushtetit Lokal. Sipas nenit 52, çdo komunë duhet të ketë komitetin e vet për politika dhe financa, i cili është ligjërisht përgjegjës për rishikimin e të gjitha politikave, dokumenteve fiskale dhe financiare, buxhetin vjetor afatmesëm dhe çdo ndryshim të buxhetit gjatë vitit fiskal.

Ligji për Financat e Pushtetit Lokal përcakton burimet financiare që janë në dispozicion të komunave në Kosovë*, duke përfshirë të hyrat vetjake të komunave, grantet dhe burimet e tjera financiare që janë të nevojshme për ushtrimin e kompetencave komunale. Sipas këtij ligji, komunat kanë të drejtë të kenë burime të mjaftueshme financiare, të cilat mund t'i disponojnë lirshëm dhe janë ekuivalente me kompetencat e tyre komunale. Ky ligj rregullon në mënyrë të detajuar se cilat janë taksat komunale, qiratë, gjobat, bashkëpagesat dhe të ardhurat e tjera vetanake komunale dhe përcakton grante dhe transferime të tjera për kompetencat e deleguara.

Udhëzimet

Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna i obligon komunat që të sigurojnë transparencë në shpenzimet e tyre. Secila komunë është e detyruar të publikojë në uebsajtin e vet zyrtar Planin e miratuar buxhetor, Raportet Tremujore të Buxhetit, Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve Buxhetore dhe një Raport Përmbledhës Financiar të vitit të kaluar fiskal. Për më tepër, Ministria e Financave nxjerr Qarkoren Buxhetore, e cila është dokumenti udhëzues që Ministria e Financave i dërgon komunës për përgatitjen e propozimit të buxhetit dhe kërkesave të tjera për ndarjen e buxhetit.

Procesi i buxhetimit në Kosovë* përfshin disa hapa të cilët kërkojnë pjesëmarrjen e qytetarëve. Më 15 maj të çdo viti, nxirret qarkorja e parë buxhetore. Gjatë majit dhe qershorit, komunat mbajnë dëgjime të hapura me qytetarë. Qëllimi i këtyre dëgjimeve është identifikimi i nevojave të qytetarëve për planifikimin e investimeve në të ardhmen. Më 30 qershor, Korniza Afatmesme e Shpenzimeve Buxhetore miratohet dhe publikohet në internet. Më 1 shtator, Kryetari i Komunës e miraton Propozimin e Buxhetit dhe e dërgon atë në Kuvendin e Kosovës*. Kuvendit Komunal i kërkohet të mbajë së paku një seancë publike para miratimit të propozimit të buxhetit. Qëllimi i mbajtjes së dëgjimeve publike është të sigurohet që investimet e planifikuara të jenë në përputhje me nevojat dhe kërkesat e qytetarëve. Deri më 30 shtator, propozimi i buxhetit komunal miratohet nga Kuvendi Komunal. Pas miratimit të tij, Kuvendi Komunal e dërgon atë në Ministrinë e Financave. Hapi tjetër përfshin miratimin e propozimit të buxhetit nga Qeveria e Kosovës* deri më 31 tetor dhe dërgimi në Kuvendin e Kosovës*. Së fundi, buxheti i Kosovës* duhet të miratohet deri më 31 dhjetor nga Kuvendi i Kosovës*.

Standardet ndërkombëtare

Format e ndryshme të konsultimit variojnë nga informimi dhe konsultimi i qytetarëve deri te mbledhja e gjerë e ideve për politika, debatet diskutuese dhe asambletë ku qytetarët mund të zhvillojnë zgjidhje të mundshme të politikave për të informuar vendimmarrjen dhe bashkëpunim ku ndërmarrjet sociale, organizatat e shoqërisë civile ose grupet e ekspertëve ose marrin pjesë në hartimin ose ofrimin e shërbimeve.

Për të përmirësuar përfshirjen dhe efikasitetin e konsultimeve publike, çdo autoritet lokal duhet të synojë të ketë një njësi që merr përgjegjësinë për koordinimin e udhëzimeve dhe procedurave për zbatimin e konsultimeve publike, dhe për të siguruar që ato janë në përputhje me legjislacionin në fuqi. Një njësi e tillë gjithashtu mund të trajnojë zyrtarë në departamente të ndryshme për udhëheqjen e konsultimeve publike. Në rastin e autoriteteve më të vogla lokale me burime më të kufizuara, një njësi në ministrinë përgjegjëse të qeverisë qendrore, siç është ministria e zhvillimit rajonal, mund të sigurojë një trajnim dhe mbështetje të tillë në bashkërendimin dhe përditësimin e udhëzimeve dhe procedurave për konsultimet publike në nivel lokal.

Edhe pse nuk ka standarde specifike për zbatimin e konsultimeve publike, pikat në vijim ofrojnë materiale të dobishme referimi:

• Protokolli shtesë i Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal (CETS Nr. 207) ofron garanci ligjore ndërkombëtare për këtë të drejtë, përfshirë krijimin e masave për të siguruar pjesëmarrjen e qytetarëve, siç janë proceset konsultative dhe referendumet lokale.
• Dokumenti i historikut i OBZHE-së për konsultimin publik përcakton konsultimin dhe siguron një përmbledhje të mjeteve për konsultim.
• Udhëzimet e Këshillit të Evropës për pjesëmarrjen civile në vendimmarrjen politike përcaktojnë llojet e ndryshme të pjesëmarrjes qytetare në vendimmarrje.
• Rekomandimi për pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën publike lokale i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës.
• Rekomandimi i Këshillit për Qeverisje të Hapur, OBZHE mbështet nismat për hartimin dhe ofrimin e politikave dhe shërbimeve publike, në një mënyrë të hapur dhe gjithëpërfshirëse.
• Arritja: Udhëzime mbi Konsultimet për Organet e Sektorit Publik përcakton praktikat e mira në Republikën e Irlandës.

Konteksti i brendshëm

Konsultimi publik konsiderohet si një formë komunikimi midis organeve drejtuese dhe qytetarëve. Procesi i konsultimit publik është një element jetësor i një qeverie transparente, për faktin se ai u mundëson qytetarëve të diskutojnë dhe monitorojnë punën e pushtetit lokal.

Korniza e Kosovës* është e përcaktuar mirë dhe rregullon konsultimet publike në nivelet qendrore dhe lokale të qeverisjes. Në nivelin qendror, konsultimi publik rregullohet me Rregulloren për Standardet Minimale për Procesin e Konsultimit Publik, e cila përcakton standardet, parimet dhe procedurat e procesit të konsultimit publik midis autoriteteve publike dhe palëve të interesuara në procesin e politikëbërjes dhe vendimmarrjes. Në nivel lokal, ai rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale, Udhëzimin Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna dhe Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna.

Indeksi i Transparencës në Qeverisjen Komunale 2019 i KDI-së tregon se 29 nga 38 komunat kanë publikuar projektvendimet dhe agjendat e tyre për konsultim publik. Gjithashtu, 28 komuna kanë publikuar projektbuxhetin për konsultim publik. Në përgjithësi, komunat kanë qenë shumë aktive në lidhje me dëgjimet publike që kanë të bëjnë me miratimin e buxhetit.

Legjislacioni

E drejta për konsultim publik rregullohet dhe mbrohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Sipas nenit 68 "Çdo komunë mban periodikisht, së paku dy herë në vit, takime publike në të cilat mund të marrë pjesë secili person apo organizatë me interes në komunë." Qëllimi i këtyre takimeve të hapura është të informojë qytetarët për aktivitetin e komunës dhe t'u japë pjesëmarrësve mundësinë për të bërë pyetje dhe për të bërë propozime për përfaqësuesit e zgjedhur lokalë. Komunat janë të detyruara të informojnë qytetarët për çdo plan apo program të rëndësishëm me interes publik.

Udhëzimet

Konsultimet publike rregullohen gjithashtu me Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna. Neni 13 i këtij Udhëzimi Administrativ përcakton se "aktet e komunës, të cilat janë në interes për qytetarët i nënshtrohen diskutimit publik para miratimit, duke përfshirë këtu edhe organizimin e debateve në vende rurale.” Ky nen gjithashtu udhëzon që komunat të veprojnë në përputhje me Udhëzimin Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna kur bëhet fjalë për konsultime publike, i cili synon të promovojë dhe sigurojë pjesëmarrjen e qytetarëve dhe aktorëve të tjerë në procesin e politikëbërjes dhe vendimmarrjes në nivel lokal. Ky Udhëzim Administrativ "përcakton rregullat, parimet, format, procedurat dhe standardet minimale të konsultimit publik në komuna me rastin e zhvillimit të politikave dhe akteve nënligjore të komunës”.

Qeveria e Kosovës* ka krijuar një platformë (konsultimet.rks-gov.net) e cila përdoret nga të gjitha organet publike për zhvillimin e konsultimeve publike. Udhëzimi Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna kërkon nga komunat që të publikojnë projekt propozimet në uebsajtet e tyre zyrtare dhe në Platformën e Konsultimeve Publike në nivel qendror. Çdo komunë duhet të ketë një njësi/zyrtar për komunikim me publikun përgjegjës për koordinimin e procesit të konsultimit publik.

Sipas Udhëzimit Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimeve Publike në Komuna, komuna duhet të mbajë konsultime publike për të gjitha dokumentet dhe aktet nënligjore të politikave lokale. Ai gjithashtu përcakton format dhe teknikat e konsultimit publik, të cilat duhet të përfshijnë takime konsultative publike, konsultime publike me shkrim dhe elektronike, publikim në uebsajtin e komunës dhe platformat përkatëse, dhe forma të tjera të konsultimit publik si konferenca, intervista, konsultime me grup të caktuar të interesave, sondazhe opinioni, panele me qytetarë, stenda nëpër rrugë, takime me këshillat e fshatrave, lagjeve dhe vendbanimeve urbane. Ky Udhëzim Administrativ, i cili funksionon si udhëzues, rregullon gjithashtu standardet, fazat dhe afatet e konsultimeve publike.

Standardet ndërkombëtare

Është e rëndësishme që përgjigja zyrtare të jepet menjëherë dhe që të jepen arsye të qarta dhe të argumentuara për vendimet e marra ose të pa marra në përgjigje të një peticioni publik.

Që peticionet publike të bëhen mjet që rezonon në publikun e gjerë, autoritetet lokale dhe organizatat e shoqërisë civile duhet të rrisin ndërgjegjësimin për natyrën e peticioneve dhe procedurat për mbledhjen e nënshkrimeve dhe parashtresave të peticioneve në komunat e tyre. Gjithashtu duhet dhënë qartësi mbi statusin e nënshkrimeve elektronike për të siguruar që ka transparencë të plotë në lidhje me kushtet që duhet të plotësojë peticioni publik për të marrë përgjigje zyrtare.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me peticionet publike:

• Protokolli shtesë i Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale për të drejtën për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal (CETS Nr. 207) ofron bazë ligjore ndërkombëtare për këtë të drejtë, përfshirë krijimin e masave për të siguruar pjesëmarrjen e qytetarëve, siç janë peticionet publike.
• Premtimi dhe problemet e e-Demokracisë e OBZHE-së jep informacion mbi vlerën dhe sfidat e krijimit të një platforme online peticioni.

Konteksti i brendshëm

Peticionet publike janë një mekanizëm tjetër që përdoret për të arritur pjesëmarrjen e qytetarëve. E drejta për peticion duhet të garantohet dhe të përfshihet brenda kornizës ligjore që publiku të jetë në gjendje të propozojë miratimin, ndryshimin ose shfuqizimin e çdo akti që i intereson. Për fat të mirë, e drejta për peticion është e rregulluar mirë në Kosovë*. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale dhe Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna e parashikojnë dhe e rregullojnë këtë të drejtë, duke u mundësuar qytetarëve të Kosovës* t'u drejtohen komunave të tyre sa herë që kanë kërkesë apo shqetësim.

Legjislacioni

Ligji për Vetëqeverisjen Lokale rregullon të drejtën për peticion. Sipas nenit 69, "Çdo person apo organizatë me interes në komunë ka të drejtën e prezantimit të peticionit në kuvendin e komunës për çfarëdo çështje lidhur më përgjegjësitë dhe kompetencat e komunës." Ato peticione duhet të shqyrtohen nga kuvendi komunal në përputhje me statutin e tij dhe rregulloren e punës.

Udhëzimet

Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna rregullon të drejtën për peticion në më shumë detaje. Neni 9 u mundëson qytetarëve të paraqesin një peticion për çdo çështje për të cilën komuna është përgjegjëse. Këto peticione duhet t'i drejtohen kuvendit komunal. Qytetarët kanë të drejtë t'i drejtohen një numri të pakufizuar peticionesh kuvendit komunal për çështje që lidhen me rregullimin e qytetit, ruajtjen e rendit dhe infrastrukturës së qytetit, urbanizimin e qytetit dhe fshatit, mirëmbajtjen e mjedisit të jetesës, zbatimin e vetëqeverisjes dhe çdo çështje tjetër të rëndësishme për jetën e popullatës lokale. Kuvendi komunal duhet t'i shqyrtojë peticionet brenda afatit ligjor prej 30 ditësh.

Standardet ndërkombëtare

Kur iniciohet nga qytetarët ose grupet e palëve të interesit, referendumi mund të jetë pjesë e një fushate kundër një ndikimi të perceptuar të dëmshëm në jetesën e tyre ose mjedisin natyror, siç është plani për park të ri industrial, tuneli për të drejtuar përsëri makinat nën një lumë ose ndonjë zhvillim tjetër urban.

Aty ku ekziston si legjislacioni që parashikon referendume lokale, ashtu edhe udhëzime se si të mbahen referendumet, zakonisht ekziston një përqindje minimale e popullsisë me të drejtë vote, nënshkrimet e së cilës kërkohen për të iniciuar një referendum. Në disa raste, kryetari i komunës ose këshilli i zgjedhur gjithashtu mund të vendosë për të formuluar një pyetje për një referendum lokal. Në varësi të kornizës legjislative, referendumet mund të jenë detyruese për qeverisjen lokale ose konsultative, ku vendimi përfundimtar i takon këshillit të zgjedhur.

Është e rëndësishme që legjislacioni dhe procedurat të jenë të qarta, në mënyrë që qytetarët të dinë kornizën brenda të cilit do të veprojnë rezultatet e një referendumi dhe çfarë përgjigje kërkohet nga këshilli ekzekutiv ose i zgjedhur i autoritetit lokal. Ashtu si me peticionet publike, është e rëndësishme të rrisni ndërgjegjësimin për procedurat për mbledhjen e nënshkrimeve dhe statusin e nënshkrimeve elektronike për të siguruar që ka transparencë të plotë në lidhje me kushtet që duhet të përmbushen para se të mbahet referendumi. Transparenca në financimin e partive politike duhet të zbatohet edhe për financimin e një fushate referendumi, duke përfshirë kufijtë e shpenzimeve dhe një auditim të pavarur të financimit dhe shpenzimeve.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me referendume:

Konteksti i brendshëm

E drejta për referendum është e rregulluar me Kushtetutën e Kosovës*, e cila thotë se një referendum duhet të shpallet dhe mbahet në përputhje me ligjin në fuqi. Megjithatë, Kuvendi i Kosovës* nuk ka nxjerrë kurrë një ligj që do të rregullonte në mënyrë specifike procesin e mbajtjes së një referendumi. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale përfshin referendumin si mekanizëm për pjesëmarrjen e qytetarëve dhe demokracinë e drejtpërdrejtë. Për shkak të faktit se nuk ekziston Ligji për Referendume, tani referendumi lokal ose çfarëdo forme referendumi nuk mund të mbahet në Kosovë*.

Legjislacioni

Referendumet lokale rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Neni 71 përcakton që qytetarët e komunës mund të kërkojnë që rregullorja e miratuar nga kuvendi i komunës t'i nënshtrohet referendumit. Kërkesa duhet t'i paraqitet Kryetarit të Kuvendit Komunal brenda 30 ditëve nga data e miratimit të rregullores dhe duhet të nënshkruhet nga 10% e votuesve të regjistruar të komunës.

Udhëzimet

Aktualisht, nuk është miratuar një udhëzues specifik i cili rregullon referendumet lokale. Në rastet e referendumeve lokale, komuna do të vendosë për referendumin në bazë të nenit 71 të Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale.

Standardet ndërkombëtare

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me ryshfetin:

• Konventa e OBZHE-së për luftimin e ryshfetit të zyrtarëve publikë të huaj në transaksionet e biznesit ndërkombëtar krijon standarde ligjërisht të detyrueshme për të penalizuar ryshfetin e zyrtarëve publikë të huaj në transaksionet e biznesit ndërkombëtar. Është instrumenti i parë dhe i vetëm ndërkombëtar kundër korrupsionit i fokusuar në 'anën e furnizimit' të transaksionit të ryshfetit.
• Standardi Ndërkombëtar Kundër Ryshfetit 37001 specifikon një sërë masash për të ndihmuar organizatat të parandalojnë, zbulojnë dhe adresojnë ryshfetin.
• Udhëzues i OBZHE-së për praktikat e mira për kontrollet e brendshme, etikën dhe pajtueshmërinë e cila mbështet konventën për luftimin e ryshfetit.

Konteksti i brendshëm

Ryshfeti mbetet një nga format më të shpeshta të korrupsionit në Kosovë*. Sipas Transparency International, niveli i ryshfetit në Kosovë* është 10%. Ryshfeti mbetet i përhapur pothuajse në të gjitha fushat e sektorit publik, duke minuar kështu funksionimin e duhur të institucioneve publike dhe duke prekur interesat vitale të qytetarëve të Kosovës*. Qytetarët janë vazhdimisht të ekspozuar ndaj situatave ku ata duhet të paguajnë ryshfet për të marrë një shërbim cilësor. Zakonisht ryshfetet paguhen me para të gatshme, por shpesh përdoren edhe forma të tjera të ryshfetit, siç janë dhuratat. Përveç përhapjes së tij në sektorin publik, ryshfeti gjendet edhe në sektorin privat, veçanërisht në sektorin e biznesit. Shumica e bizneseve që janë në kontakt të drejtpërdrejtë ose të tërthortë me një zyrtar publik u janë kërkuar ose kanë ofruar të paguajnë ryshfet për të marrë një shërbim. Shkalla e ryshfetit në mesin e atyre bizneseve që kanë pasur kontakte me zyrtarët publik është 3.2%.

Legjislacioni

Në Kosovë*, ryshfeti si formë e korrupsionit rregullohet dhe sanksionohet me Kodin Penal të Kosovës*. Kodi bën dallimin mes ryshfetit në sektorin privat dhe sektorin publik. Dallimet midis ryshfetit në këta dy sektorë qëndrojnë në personin të cilit i ofrohet ryshfeti ose e pranon atë dhe në dënimin që shqiptohet. Në të dy rastet, Kodi Penal ndëshkon si ryshfetin aktiv ashtu edhe atë pasiv.

Në sektorin publik ryshfeti aktiv ndodh kur dikush "Premton, ofron ose jep, drejtpërdrejt ose tërthorazi, çdo dhuratë ose avantazh të panevojshëm për një person zyrtar, për veten e tij ose të saj ose për një person tjetër, në mënyrë që personi zyrtar të veprojë ose të përmbahet nga veprimet në përputhje me detyrat e tij ose saj zyrtare ose në shkelje të detyrave të tij ose saj zyrtare”. Ndërsa ryshfeti pasiv ndodh kur "një person zyrtar kërkon ose pranon, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, çdo dhuratë ose avantazh që nuk i takon, për vete ose për një person tjetër, ose që pranon një ofertë ose premtim për një dhuratë apo avantazh të tillë, në mënyrë që personi zyrtar të veprojë ose të mos veprojë në përputhje me detyrat e tij ose saj zyrtare ose në shkelje të detyrave të tij ose saj zyrtare”. 

Sipas Kodit Penal, ryshfeti aktiv në sektorin privat dënohet me gjobë dhe burgim nga 6 muaj deri në 8 vjet dhe ryshfeti pasiv dënohet me gjobë dhe me burgim nga 1 deri në 15 vjet (neni 421 dhe 422). Në sektorin privat, ryshfeti aktiv dhe pasiv dënohet edhe me gjobë, burgim nga 6 muaj deri në 5 vjet dhe dhurata ose avantazhi i fituar do të konfiskohet (neni 309 dhe 310).

Standardet ndërkombëtare

• Rekomandimi për Kodet e Sjelljes për Zyrtarët Publikë dhe Kodi Evropian i Sjelljes për të gjithë Personat e Përfshirë në Qeverisjen Lokale dhe Rajonale i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës mbulojnë çështjet e përgjithshme që normalisht mendohet se janë të nevojshme për shmangien e konflikteve të tilla.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Komitetit të Këshillit të Evropës për Konfliktet e Interesit në nivel lokal dhe rajonal propozon një sërë masash për të zbutur rreziqet e konfliktit të interesit dhe për të siguruar që ai të identifikohet në një fazë të hershme.
• Udhëzimet e OBZHE-së për Menaxhimin e Konfliktit të Interesit në Shërbimin Publik identifikojnë parimet dhe standardet për zhvillimin e politikave.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për bërjen transparente të prokurimit publik në nivele lokale dhe rajonale dhe Lista kontrolluese e OBZHE-së për Rritjen e Integritetit në Prokurimin Publik ofrojnë udhëzime për rritjen e transparencës dhe promovimin e integritetit në prokurim.

Konflikti i interesit mbulohet edhe nga standardet dhe udhëzimet ndërkombëtare në vijim:

• Konventa e Organizatës së Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është i vetmi instrument ligjor i detyrueshëm kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga ky Udhëzues teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Penale për Korrupsionin (ETS Nr. 173) synon të koordinojë penalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Civile për Korrupsionin (ETS Nr. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët synon të luftojë korrupsionin që përfshin zyrtarë nga BE-ja ose shtetet anëtare të saj.
• Rekomandimi i OBZHE-së për Integritetin Publik zhvendos fokusin nga politikat ad hoc të integritetit në një qasje të varur nga konteksti, të sjelljes, të bazuar në rrezik, me theks në kultivimin e një kulture integriteti në të gjithë shoqërinë.

Konteksti i brendshëm

Përkundër faktit se Kosova* ka një kornizë të qartë ligjore për të luftuar konfliktin e interesit, ky fenomen vazhdon të jetë i pranishëm në autoritetet publike. Konflikti i interesit dënohet me Kodin Penal të Kosovës* si vepër penale dhe Ligjin për Parandalimin e Konfliktit të Interesit në Ushtrimin e Funksionit Publik për rastet që nuk përbëjnë vepër penale.

Korniza ligjore e Kosovës* përfshin ligje të tjera që synojnë luftimin e korrupsionit, siç janë: Ligji për Parandalimin e Pastrimit të Parave, Ligji për Mbrojtjen e Sinjalizuesve, Ligji për Parandalimin e Konfliktit të Interesit në Ushtrimin e Funksionit Publik, dhe Ligji i Kompetencave të Zgjeruara për Konfiskimin e Pasurisë. Përveç ligjeve, Kosova* ka miratuar dokumente strategjike në mënyrë që të forcojë luftën kundër korrupsionit. Midis tyre janë: Strategjia Kombëtare për Zhvillim 2016-2021, Strategjia Shtetërore kundër Korrupsionit dhe Plani i Veprimit 2018-2022, Plani Strategjik i Zyrës Kombëtare të Auditimit 2018-2021 dhe Strategjia Kundër Korrupsionit 2021-2023.

Agjencia Kundër Korrupsionit funksionon në Kosovë* që nga viti 2010. Kjo agjenci është themeluar me Ligjin për Agjencinë Kundër Korrupsionit, i cili rregullon organizimin dhe funksionimin e saj. Agjencia ka kompetenca që lidhen me raportimin, zbulimin dhe hetimin e korrupsionit. Agjencia zhvillon një procedurë hetimore paraprake në rastet e dyshimit për korrupsion në kryerjen e detyrave zyrtare ose bazuar në informacionin e marrë nga personat fizikë dhe juridikë. Një nga përgjegjësitë kryesore të saj është mbikëqyrja dhe parandalimi i rasteve të konfliktit të interesit. Në vitin 2020, Agjencia Kundër Korrupsionit trajtoi më shumë se 160 raste të konfliktit të interesit,  një numër pak më i ulët sesa një vit më parë (167 raste në vitin 2019). Nga 160 raste, 27 prej tyre ishin raste të raportuara në pushtetin lokal.

Legjislacioni

Në Kosovë*, konflikti i interesit si fenomen korruptiv rregullohet me Kodin Penal dhe më konkretisht me Ligjin për Parandalimin e Konfliktit të Interesit në Ushtrimin e Funksionit Publik.

Kodi Penal rregullon situatën kur një konflikt interesi shkakton vepër penale. Sipas këtij Kodi, konflikti i interesit përcaktohet si situata në të cilën "personi zyrtar i cili merr pjesë personalisht në ndonjë çështje zyrtare për të cilën e ka ditur apo është dashur ta dijë se ai apo ajo, ndonjë anëtar i familjes së tij ose të saj, ose ndonjë person juridik që ka të bëjë me të, ka interes financiar". Bazuar në Kod, konflikti i interesit dënohet me gjobë dhe me burgim deri në 3 vjet.

Konflikti i interesit rregullohet më detajisht me Ligjin për Parandalimin e Konfliktit të Interesit në Ushtrimin e Funksionit Publik. Ligji e përkufizon konfliktin e interesit si “situatën në të cilën, për shkak të rrethanave, zyrtari ka interes privat, që ndikon, mund të ndikojë ose duket se ndikon në kryerjen me paanshmëri dhe objektivitet të detyrës së tij publike”. Ky ligj rregullon konfliktin e interesit si një formë korrupsioni në rastet kur nuk përbën vepër penale. Ligji përcakton parimet, rregullat dhe procedurat në lidhje me sjelljen e lejuar dhe të ndaluar të zyrtarëve gjatë kryerjes së detyrës publike. Ai gjithashtu përcakton masat ndëshkuese në rastet kur parimet dhe dispozitat e këtij ligji nuk respektohen.

Neni 23 i Ligjit për Parandalimin e Konfliktit të Interesit rregullon që çdo shkelje e atyre detyrimeve që nuk përbën vepër penale paraqet kundërvajtje dhe dënohet me gjobë nga 600€ deri në 15,000€. Përveç gjobës, mund të merren masa mbrojtëse siç është ndalimi i ushtrimit të funksioneve publike për një periudhë prej 6 muajsh deri në 2 vjet.

Për të lehtësuar luftën kundër konfliktit të interesit në Kosovë*, Këshilli i Evropës PECK 2 publikoi një pako mjetesh për Menaxhimin e Konfliktit të Interesit (2019). Kjo pako mjetesh u krijua për të ndihmuar zyrtarët dhe institucionet publike në njohjen e konfliktit të interesit dhe në pajtueshmërinë me kërkesat e Ligjit për Parandalimin e Konfliktit të Interesit në Ushtrimin e Funksionit Publik.

Standardet ndërkombëtare

Si një lloj i korrupsionit, përvetësimi mbulohet edhe nga standardet dhe udhëzimet ndërkombëtare në vijim:

• Konventa e Organizatës së Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është i vetmi instrument ligjor i detyrueshëm kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga ky Udhëzues teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Penale për Korrupsionin (ETS Nr. 173) synon të koordinojë penalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Civile për Korrupsionin (ETS Nr. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët synon të luftojë korrupsionin që përfshin zyrtarë nga BE-ja ose shtetet anëtare të saj.

Konteksti i brendshëm

Përveç ndikimit negativ në zbatimin e buxhetit kombëtar dhe komunal, përvetësimi mund të ketë gjithashtu pasoja të rënda për sektorin e biznesit dhe performancën ekonomike dhe mund të bëhet pengesë për investimet private dhe të huaja, tregtinë dhe zhvillimin ekonomik. Kompanitë private gjithashtu mund të ndikohen më tej nga ndikimi i krimit në operacionet e tyre. Kjo mund të shkojë nga zhvatja nga grupet kriminale të organizuara, deri te mashtrimi i rëndë dhe përvetësimi i fondeve nga menaxherët, secila prej të cilave ka potencialin të shkaktojë dëme serioze në mjedisin e biznesit në të cilin operojnë kompanitë dhe të rrisë koston e të bërit biznes.

Legjislacioni

Përvetësimi konsiderohet vepër penale dhe rregullohet me Kodin Penal të Kosovës*. Sipas nenit 418 të Kodit "Personi zyrtar, i cili me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm të dobisë pasurore për vete apo për personin tjetër, përvetëson pasurinë e cila i është besuar për shkak të detyrës apo pozitës së tij, dënohet me gjobë dhe me burgim prej gjashtë (6) muaj deri në pesë (5) vjet.”

Në rastet kur dëmet e kësaj vepre janë më të mëdha, ligji parashikon dënime të tjera me burgim. Nëse humbja tejkalon 5,000€, kryerësi dënohet me gjobë dhe me burgim prej 1 deri në 8 vjet, ndërsa nëse humbja tejkalon 50,000€, kryerësi dënohet me gjobë dhe me burgim prej 3 deri në 12 vjet.

Standardet ndërkombëtare

Si një lloj i korrupsionit, mashtrimi mbulohet edhe nga standardet dhe udhëzimet ndërkombëtare në vijim:

• Konventa e Organizatës së Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është i vetmi instrument ligjor i detyrueshëm kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga ky Udhëzues teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Penale për Korrupsionin (ETS Nr. 173) synon të koordinojë penalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Civile për Korrupsionin (ETS Nr. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët synon të luftojë korrupsionin që përfshin zyrtarë nga BE-ja ose shtetet anëtare të saj.

Konteksti i brendshëm

Në Kosovë*, mashtrimi është pjesë e grupit të veprave zyrtare të korrupsionit dhe veprave penale kundër detyrës zyrtare. Mashtrimi në poste publike, si format e tjera të korrupsionit, vazhdon të jetë pengesë për zhvillimin institucional dhe të qëndrueshëm të Kosovës*.Mashtrimi në institucionet dhe zyrtarët publikë ndikon në humbjen e parave publike, shtrembërimin e shpenzimeve publike dhe mund të parandalojë investimet e huaja. Të gjitha këto veprime ndikojnë negativisht në efektivitetin dhe efikasitetin e veprimeve të qeverisë. Në shumicën e rasteve, mashtrimi kryhet bashkërisht me vepra të tjera të tilla si përvetësimi dhe shpërdorimi i pozitës zyrtare.

Legjislacioni

Mashtrimi është i dënueshëm sipas Kodit Penal të Kosovës*. Sipas nenit 323, mashtrimi përkufizohet si paraqitje e rreme e fakteve apo fshehje e fakteve ose përdorimi i metodave të tjera mashtruese me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm ose për t’i shkaktuar dëm material personit tjetër. Personi që kryen mashtrim dënohet me gjobë dhe me burgim prej 3 muaj deri në 5 vjet. Ky nen rregullon situatën kur qëllimi i mashtrimit është përfitimi i dobisë së kundërligjshme nga fondet publike ose institucionet publike. Në këtë rast, kryerësi dënohet me gjobë dhe me burgim prej 2 deri në 8 vjet.

Kodi Penal rregullon mashtrimin në detyrë si një formë të veprës penale. Sipas nenit 419, personi zyrtar mashtron me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm të dobisë pasurore për vete apo për personin tjetër, duke krijuar, përdorur ose paraqitur një deklaratë të rreme të një llogarie.  Mashtrimi ndodh edhe kur personi zyrtar vë në lajthim personin e autorizuar në kryerjen e pagesës ose transferit të kundërligjshëm të parave, pasurisë ose të drejtave të tjera. Kodi Penal dënon mashtrimin me gjobë dhe me burgim prej 6 muaj deri në 5 vjet.

Standardet ndërkombëtare

Si një lloj i korrupsionit, nepotizmi mbulohet edhe nga standardet dhe udhëzimet ndërkombëtare në vijim:

• Konventa e Organizatës së Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është i vetmi instrument ligjor i detyrueshëm kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga ky Udhëzues teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Penale për Korrupsionin (ETS Nr. 173) synon të koordinojë penalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Civile për Korrupsionin (ETS Nr. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Rezoluta dhe Rekomandimi i Kongresit të Këshillit të Evropës për Luftimin e nepotizmit brenda autoriteteve lokale dhe rajonale përcaktojnë standardet për praktikat e mira dhe paraqesin strategji për parandalimin e korrupsionit në procedurat e rekrutimit të qeverive lokale dhe rajonale evropiane.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët synon të luftojë korrupsionin që përfshin zyrtarë nga BE-ja ose shtetet anëtare të saj.

Konteksti i brendshëm

Një nga shqetësimet kryesore të qytetarëve të Kosovës* vazhdon të jetë nepotizmi. Shumica e qytetarëve kanë qenë viktima ose dëshmitarë të nepotizmit, veçanërisht gjatë procesit të punësimit. Sondazhet e opinionit të bëra nga Pulsi Publik XIX, tregojnë se 21.9% e të anketuarve konsiderojnë se punësimi në sektorin publik bazohet në merita, ndërsa 78.1% konsiderojnë se punësimi në sektorin publik nuk bazohet në merita. Gjithashtu kjo tregon se të anketuarit konsiderojnë se faktorët kryesorë për të fituar punësim në sektorin publik janë: besnikëria ndaj partisë (23.3%), lidhjet familjare (23.2%), ryshfeti (20.3%), arsimi (11.2%), lidhjet miqësore (8.9%) dhe në një masë më të vogël: aftësimi profesional (6.6%), përvoja profesionale (4.1%) dhe pamja e jashtme (2.1%).  Si rezultat, ne gjejmë punësim joprofesional të njerëzve që nuk i plotësojnë kriteret e nevojshme për atë pozitë. Ky problem i vazhdueshëm ka luhatur besimin e qytetarëve në punën e organeve qeveritare.

Legjislacioni

Aktualisht, Kosova* nuk ka një ligj specifik që rregullon ose ndalon nepotizmin. Sidoqoftë, neni 414 i Kodit Penal përdoret për të ndjekur dhe ndëshkuar nepotizmin si një formë korrupsioni. Ky nen ndëshkon një person zyrtar në rastet kur ai/ajo përfiton nga pozita ose autoriteti i tij/saj për të përfituar ndonjë përfitim për veten e tij ose një personi tjetër, për t'i shkaktuar dëm një personi tjetër ose për të shkelur rëndë të drejtat e një personi tjetër. Kështu, ky nen përdoret në ato raste kur një zyrtar publik keqpërdor pozitën e tij ose të saj duke punësuar anëtar të familjes ose mik, duke ofruar punë që tejkalon kompetencat e tij/saj dhe shkel të drejtat e aplikantëve të tjerë.

Neni 414 përdoret edhe në lidhje me nenin 219 të Kodit Penal. Ky nen përcakton cenimin e të drejtave të punësimit dhe papunësisë si vepër penale. Bazuar në këtë nën "kushdo që ia mohon apo kufizon personave tjerë të drejtën në punësim në kushte të njëjta, ashtu siç është përcaktuar me ligj, dënohet me gjobë ose me burgim deri në dy (2) vjet.”. Meqenëse nepotizmi rezulton në shkeljen e së drejtës së një personi për t'u punësuar në mënyrë të barabartë me të tjerët, neni 219 përdoret gjithashtu për të gjetur dhe ndëshkuar këtë formë korrupsioni.

Standardet ndërkombëtare

Shqipëria ka ratifikuar marrëveshjet e mëposhtme duke u zotuar të respektojë këto marrëveshje dhe instrumentat ligjorë:

• Pakti Ndërkombëtar i Kombeve të  Bashkuara  për të  Drejtat  Civile  dhe Politike (Neni 19, 21, 22 dhe 25), i shpjeguar më tej në paragrafin 25 të Komentit të Përgjithshëm të Komitetit të të Drejtave të Njeriut  Nr. 25.
• Konventa Evropiane e Këshillit të Evropës mbi të Drejtat e Njeriut (STE Nr. 5), në veçanti Neni 10 dhe 11, dhe Neni 3 në Protokollin Nr. 1 të Konventës (STE Nr. 9).
• Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit, në veçanti Neni 7, 17 dhe 19.
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Penale mbi Korrupsionin (STE Nr. 173).
• Konventa e Këshillit të Evropës për të Drejtën Civile mbi Korrupsionin (STE Nr. 174).

Shpërdorimi i burimeve shtetërore gjatë fushatave zgjedhore trajtohet nga standartet dhe udhëzimet e mëposhtme ndërkombëtare:

• Raporti i Komisionit të Venecias të Këshillit të Evropës mbi Shpërdorimin e Burimeve Shtetërore gjatë proceseve zgjedhore specifikon një sërë masash dhe ligjesh për tu adaptuar.
• Rezoluta e Kongresit në Këshillin e Evropës mbi Parandalimin e korrupsionit dhe promovimin e  etikës publike në  nivele vendore dhe rajonale dhe Memorandumi shpjegues.
• Rezoluta e Kongresit në Këshillin e Evropës mbi Shpërdorimin e Burimeve Shtetërore gjatë proceseve zgjedhore: roli i përfaqësuesve të zgjedhur vendor dhe rajonal dhe zyrtarëve publik dhe Memorandumi shpjegues.
• Lista verifikuese e Kongresit të Këshillit të Evropës  për pajtueshmëri me standardet ndërkombëtare dhe praktikat e mira që parandalojnë shpërdorimin e burimeve shtetërore gjatë proceseve zgjedhore në nivel vendor dhe rajonal.
• Broshura e Kongresit të Këshillit të Evropës mbi Burimet Shtetërore dhe Zgjedhje të Drejta paraqet shembuj praktikë dhe udhëzime.

Standardet ndërkombëtare

Si një prej formave të korrupsionit, zhvatja mbulohet nga udhëzuesit dhe standartet ndërkombëtare të mëposhtme:

• Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është I vetmi instrument ligjor detyrues universal kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga Udhëzuesi Teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të  Evropës mbi të Drejtën Penale kundër Korrupsionit (ETS No. 173) synon të koordinojë kriminalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e së Drejtës Civile e Këshillit të Evropës mbi Korrupsionin (ETS No. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët synon luftën ndaj korrupsionit që përfshin zyrtarët e BEsë ose shtetet anëtare të BEsë.

Standardet ndërkombëtare

Si një prej formave të korrupsionit, zhvatja mbulohet nga udhëzuesit dhe standartet ndërkombëtare të mëposhtme:

• Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është I vetmi instrument ligjor detyrues universal kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga Udhëzuesi Teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të  Evropës mbi të Drejtën Penale kundër Korrupsionit (ETS No. 173) synon të koordinojë kriminalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e së Drejtës Civile e Këshillit të Evropës mbi Korrupsionin (ETS No. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët  synon luftën ndaj korrupsionit që përfshin zyrtarët e BEsë ose shtetet anëtare të BEsë.

Standardet ndërkombëtare

Si një prej formave të korrupsionit, zhvatja mbulohet nga udhëzuesit dhe standartet ndërkombëtare të mëposhtme:

• Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit është i vetmi instrument ligjor detyrues universal kundër korrupsionit.
• Mbështetet nga Udhëzuesi Teknik i Konventës.
• Konventa e Këshillit të  Evropës mbi të Drejtën Penale kundër Korrupsionit (ETS No. 173) synon të koordinojë kriminalizimin e praktikave korruptive dhe të përmirësojë bashkëpunimin ndërkombëtar në ndjekjen penale të veprave penale.
• Konventa e së Drejtës Civile e Këshillit të Evropës mbi Korrupsionin (ETS No. 174) përcakton rregullat e përbashkëta ndërkombëtare për mjetet juridike efektive për personat e prekur nga korrupsioni.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët  synon luftën ndaj korrupsionit që përfshin zyrtarët e BEsë ose shtetet anëtare të BEsë.
• Konventa e Bashkimit Evropian kundër Korrupsionit që Përfshin Zyrtarët  synon luftën ndaj korrupsionit që përfshin zyrtarët e BEsë ose shtetet anëtare të BEsë.

Meqenëse keqpërdorimi i burimeve administrative gjatë proceseve zgjedhore është mënyra më e përhapur për të përdorur patronazhin si një formë korrupsioni, Standardet ndërkombëtare të mëposhtme janë të rëndësishme:

• Rezoluta e Kongresit të Këshillit të Evropës mbi Përdorimin e Burimeve Administrative gjatë Proceseve Zgjedhore: Roli i Përfaqësuesve të Zgjedhur Lokalë dhe Rajonalë dhe Zyrtarëve Publikë përcakton standardet dhe praktikat më të mira për të trajtuar keqpërdorimin e burimeve administrative.
• Udhëzime të përbashkëta të Komisionit të Venecias dhe OSBE/ODIHR për Parandalimin dhe Përgjigjen ndaj Keqpërdorimit të Burimeve Administrative gjatë Proceseve Zgjedhore synojnë të ndihmojnë vendimmarrësit në miratimin e ligjeve dhe inicimin e masave konkrete për të parandaluar keqpërdorimin e burimeve administrative.